ઉપનિષદોમાં શિક્ષણ વિભાવના -- લેખાંક -9- સંવર્ગ વિદ્યાના સામર્થ્યવાન -રૈક્વ

 

                                                     ઉપનિષદોમાં શિક્ષણ  વિભાવના

                                                     સંવર્ગ વિદ્યાના સામર્થ્યવાન -રૈક્વ   

             પ્રાચીન ભારત પાસે જે હતું તે અત્યંત દુર્લભ હતું. વર્તમાન વિજ્ઞાન પણ સ્વીકારે છે કે અત્યારે પણ  વિશ્વના અન્ય વિજ્ઞાનીઓના નામે ચડી ગયેલી અનેક શોધ કે સંશોધનોના મૂળ તો ભારતમાં જ હતાં .ખોવાયેલો ,લૂંટાયેલો ઇતિહાસ ભલે સાક્ષી ન પુરી શકે પણ હકીકત તો છે. જ.ગુરુકુળમાં પ્રાપ્ત વિદ્યાઓમાં અનેક અલૌકિક વિદ્યાઓ પણ હતી જે આજે આપણા માટે કેવળ કલ્પનાતીત છે. ગાડીવાન રૈક્વને પ્રાપ્ત સંવર્ગવિદ્યાનું પણ તેવું જ છે. જો આપણે શાસ્ત્રો -ઉપનિષદોમાં શ્રદ્ધા રાખીને તેની વિગતો જાણીશું તો આપણી જાગૃત જિજ્ઞાસા એ તરફ લઇ જશે. માત્ર સંભવ જ નહિ, શક્ય જ છે કે એવું અનેકાનેક એમાં છુપાયેલું છે. ખોળવાનું કામ આપણું છે  કારણકે એ આપણું જ છે.  અને ચોક્કસ  એક નવી આવતીકાલ ખુલશે. 

            અનેક તાત્ત્વિક સંવાદો અને તેના ખુબ મર્મલક્ષી ઉત્તરોથી ભરપૂર છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં અનેક શિષ્ય -ગુરુઓના એવાનો વિશિષ્ટ સંવાદો છે કે તેની કલ્પના પણ ન હોય. જ્ઞાનના સ્ત્રોત ક્યાંથી આવે ને ક્યાં જાય છે તેની ગણના વ્યક્તિ પરથી નહિ પણ જ્ઞાનપિપાસાની તૃપ્તિ ક્યાંથી થાય છે તે મહત્ત્વનું છે. છાંદોગ્ય ઉપનિષદના ચોથા અધ્યાયના પહેલા અને બીજા ખંડમાં રાજા જનશ્રુતના પ્રપૌત્ર અને ગાડીવાન રૈક્વની વાત છે.   

        પ્રાચીનકાળમાં  મહાવૃશ દેશમાં જનશ્રુતકુળમાં જનશ્રુતિ નામક રાજા હતા.રાજ્ય ખુબ સુખાકારીવાળું હતું.રાજા પણ પ્રજાપ્રિય  હતા.પૂર્વજોની પરંપરા અનુસાર પ્રજા માટેની પૂર્ણ સુવિધા પણ અને બીજી તરફ દાન પુણ્ય પણ ઉચ્ચ કોટિના..जानश्रुतिर्ह पौत्रायणः श्रद्धादेयो बहुदायी बहुपाक्य आसस ह सर्वत आवसथान्मापयांचक्रे सर्वत एव

मेऽन्नमत्स्यन्तीति॥   લક્ષ્મી સાથે સરસ્વતી પણ રાજા પર પ્રસન્ન હતાં એટલે વૈભવ સાથે તેમનામાં જ્ઞાનનો પણ ભંડાર ભર્યો હતો. આખાં ક્ષેત્રમાં જ્ઞાન અને દાનના સમન્વયનો જોટો મળે તેમ નહોતો. તેથી તેઓ પ્રભાવી પણ હતા-તેજસ્વી પણ હતા..

           એક દિવસ તેઓ પોતાના મહેલની અગાસી પર ટહેલતા હતા. ઉપરથી બે હંસ પસાર થતા હતા.એક હંસે બીજા હસને  કહ્યું, ' જરા ઉડવામાં ધ્યાન રાખજે. નીચે રાજા જનશ્રુતિ ટહેલે છે. તેઓ તેમના તેજ અને પુણ્યથી ખુબ પ્રભાવી છે એટલે જો તેમના પરથી પસાર થઈએ તો સળગી જવાય..’ समं दिवा ज्योतिराततं तन्मा प्रसाङ्क्षी स्तत्त्वामा प्रधाक्षीरिति ॥  બીજા હંસે જિજ્ઞાસા વ્યક્ત કરી,’ શું તેમનું તેજ ગાડી ( રેંકડી ) પર બેસી રહેનારા રૈક્વ કરતાં પણ વધારે પ્રભાવી છે? '  तमु ह परः प्रत्युवाच कम्वर एनमेतत्सन्तꣳ सयुग्वानमिव रैक्वमात्थेति यो नु कथꣳ सयुग्वा रैक्व इति ॥ પહેલા હંસે ફોડ પડતાં કહ્યું કે જેમ કોઈ રમતમાં સામે પક્ષના પાસાં કોઈ અગમ્ય વિદ્યાર્થી પોતાના હસ્તક કરી લે તેમ રૈક્વ પોતાની કોઈ શક્તિ વડે રાજાના સત્કર્મનું ફળ મેળવી લે છે. यथा कृतायविजितायाधरेयाः संयन्त्येवमेनꣳ सर्वंतदभिसमैति यत्किंच प्रजाः साधु कुर्वन्ति यस्तद्वेदsयत्स वेद स मयैतदुक्त इति ॥

       સાંકેતિક ભાષા સમજનાર રાજાએ બે હંસોની વાત સાંભળી..એ ચોંક્યા  'આ વિશેષ વિદ્યા કઈ છે ? અને તેને જાણનાર મારાં જ રાજ્યમાં આ રૈક્વ કોણ છે ? '  રેકાવને ખોળવા સૈનિકોને ટૂંકમાં સમજાવીને દોડાવ્યા  साधु कुर्वन्ति यस्तद्वेदयत्स वेद स मयैतदुक्त इति ॥.અથાગ પ્રયત્નો પછી પણ રૈક્વનો પતો ન લાગ્યો.રાજા ખુબ અકળાયા. તેમની તો ઊંઘ હરામ થઇ ગઈ. પોતાની માન્યતા અનુસાર ;બ્રાહ્મણ પાસે જ આવી વિદ્યા પ્રાપ્ત હોઈ શકે, એમ ધારી  यत्रारे ब्राह्मणस्यान्वेषणा तदेनमर्च्छेति ॥ .ફરી સૈનિકોને ગલી ગલી-ઘેર ઘેર ઘુમવાનો આદેશ કર્યો. .ભરબજારમાં એક એક ગાડીવાનને પૂછતાં, આખરે કોઈ એક ખૂણે ( ગાડી) રેંકડી પર અઢેલીને બેઠેલા ‘રૈક્વ’  તરીકે ઓળખાતા, અસ્તવ્યસ્ત દશામાં ,છતાં મુનિ જેવા લાગતા નજરે ચડયા. सोऽधस्ताच्छकटस्य पामानं कषमाणमुपोपविवेशतꣳ हाभ्युवाद त्वं नु भगवः सयुग्वा रैक्वइत्यहꣳ ह्यरा३ इति |

             સૈનિકોએ નામ વગેરે પૂછી, ખાતરી કરીને કહ્યું,' રાજાજી આપને યાદ કરે છે.આપ મહેલમાં પધારો.' .અપેક્ષા રહિત અને પારદર્શક જીવનવાળા રૈક્વએ ઉત્તર આપ્યો, 'મહારાજને મારા પ્રણામ કહેજો.' ફરી નમ્રતાપૂર્વક ઉમેર્યું કે,' મારે મહેલમાં આવવાનું કોઈ કારણ નથી.' સૈનિકો પરત ફર્યા.અને રૈકવે કરેલા ઈન્કારની વાત કરી.

                 રાજા વિચારમાં પડી ગયા. મનનું સમાધાન કરી, પોતે જાતે જવા તૈયાર થયા. જ્ઞાન અને વૈભવના મહારથી, એક ગાડીવાન પાસે કશુંક લેવા જાય છે.નવી વિદ્યા પ્રાપ્તિ માટેની,તીવ્રતામાં પોતે કોણ છે અને કોની પાસે શીખવા જવાનું છે એ ગૌણ છે.શિક્ષણની ભૂખની આ મોટામાં મોટી  વાત છે.વિદ્યા પ્રાપ્તિ માટે પદ,હોદ્દો કે વૈભવ નહિ પણ લક્ષ્ય કે ધ્યેય મહત્ત્વનું છે એ સંદેશ અહીં છે. ઉદારતાની મૂર્તિ, એવા રાજા પોતાની સાથે  ગાયો,સોનામહોર વગેરે લઇ ગયેલા; તે  ભેટ સ્વીકારવા વિનંતી કરી  निष्कोऽयमश्वतरीरथोऽनुम एतां भगवो देवताꣳ शाधि यां देवतामुपास्स इति.|  ખિન્ન થયેલા રૈકવે ભેટ અસ્વીકાર કરતાં રાજાને વળતો સવાલ કર્યો કે ' મારે શાની  જરૂર ?' क्वेमानि षट्शतानि गवामयं निष्कोऽयमश्वतरीरथोऽनु म एतां भगवो देवताꣳ शाधि यां देवतामुपास्स इति|

           રાજા નિરાશ ન થયા ફરી મંથન કર્યું.પોતામાં એવું શું ખૂટે છે જે રૈક્વ પાસે છે.ખુબ વિચાર કરીને પુનઃ જ્ઞાન જિજ્ઞાસા અને પોતાની ખૂટતી કડી પુરાવા રૈક્વ પાસે આદરપૂર્વક ગયા અપ્રાપ્ય વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાની પોતાની ઝંખના ન જ છોડી.ફરી તેમને કારણ તો ન સમજાયું પણ રૈક્વની અપેક્ષા કદાચ વધારે હોઈ શકે એવું ધારી થોડું  વિશેષ દ્રવ્ય ઉમેરીને પોતાની સાથે વધારે ગાયો,સોનામહોર વગેરે લઇ ગયા. पुनरेव जानश्रुतिः पौत्रायणः सहस्रं गवां निष्कमश्वतरीरथं दुहितरं तदादायप्रतिचक्रमे ॥ .એટલું જ નહિ પણ જે ગ્રામ્યમાં રહે છે તે પણ તેમને લઇ લેવા જણાવ્યું. ग्रामोयस्मिन्नास्सेऽन्वेव मा भगवः शाधीति ॥  જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે વિનંતી કરી.

            રાજાની જ્ઞાનતૃષા છીપાવવાની તીવ્રતા અને પરાકાષ્ટા જોઈને છેવટે રેકવે તેમણે પોતાની પાસેની અલભ્ય વિદ્યા વિષે ઉપદેશ આપ્યો. અને રાજા જનશ્રુતિની જ્ઞાનની અધૂરપને પૂર્ણ કરી. અલગારી રૈક્વ પાસે જે કઠિન પ્રાપ્ત એવી 'સંવર્ગ વિદ્યા'  ( અવશોષક ) હતી તે તેમણે રાજાને પ્રદાન કરી રૈકવે સમજાવ્યું કે, ‘વાયુ સંવર્ગ છે,જયારે અગ્નિ શાંત હોય ત્યારે વાયુમાં જ સમાહિત થાય છે. સૂર્ય અને ચન્દ્ર પણ અસ્ત થાય ત્યારે વાયુમાં સમાહિત થાય છે.’ वायुर्वाव संवर्गो यदा वा अग्निरुद्वायति वायुमेवाप्येतियदा सूर्योऽस्तमेति वायुमेवाप्येति यदा चन्द्रोऽस्तमेतिवायुमेवाप्येति ॥ ‘જળ પણ સુકાય ત્યારે વાયુમાં જ સમાહિત થાય છે.'  આગળ આધ્યાત્મિક તત્ત્વનું વિવેચન કરતાં રૈક્વ સમજાવે છે કે ‘ પ્રાણ જ સંવર્ગ છે જયારે સાધક સુવે ત્યારે બધી જ ઇન્દ્રિય પ્રાણમાં સમાય છે.’ प्राणो वाव संवर्गः स यदा स्वपिति प्राणमेववागप्येति प्राणं चक्षुः प्राणꣳ श्रोत्रं प्राणं मनः प्राणो

ह्येवैतान्सर्वान्संवृङ्क्त इति ॥ અને તારણ રૂપે तौ वा एतौ द्वौ संवर्गौ वायुरेव देवेषु प्राणः प्राणेषु॥ ‘આ રીતે માત્ર બે જ સંવર્ગ છે. દેવતાઓમાં વાયુ અને ઇન્દ્રિયોમાં પ્રાણ જ સંવર્ગ છે. અને’ ते हैते रैक्वपर्णा नाममहावृषेषु यत्रास्मा उवास स तस्मै| વિદ્યાની કદર સ્વરૂપે રાજાએ આપેલ વિસ્તાર 'રૈક્વ પર્ણ ' તરીકે પ્રચલિત થઇ  ચિરસ્મરણીય બની ગયો.

         છાંદોગ્ય ઉપનિષદની નાનકડી કથા શિક્ષણની અનેક વિભાવના વ્યક્ત કરી જાય છે. મોટા દેશના રાજા હોવા છતાં જનશ્રુતિની વિદ્યાભ્યાસની ભૂખ અને જિજ્ઞાસા ઉડીને આંખે વળગે છે.કેવળ વૈભવ નહિ વિદ્યા પણ તેમનો જીવનમંત્ર રહ્યો.વિદ્યાપ્રાપ્તિ માટે રાજા એક ગાડીવાળા પાસે જાય ખરા ?  વિદ્યા પ્રાપ્તિ માટે બધું જ ગૌણ ,પ્રાપ્તિ એ જ લક્ષ્ય એ આ કથાનો સંદેશ...રૈક્વ ગાડીવાન નહિ પણ સાચા અર્થમા મુનિ કે ઋષિ જ છે.ભૌતિક આડંબર -બાહ્ય આડંબર કરતાં આધ્યાત્મિક આડંબર અનેક ઘણો ઊંચો છે.એ વાત રૈક્વનું પાત્ર સૂચવી જાય છે.

ઉપનિષ દોમાંશિક્ષણ વિભાવના -લેખાંક -22 - વિરાટ પુરુષ

 

                                                             ઉપનિષ દોમાંશિક્ષણ વિભાવના

                                                                            વિરાટ પુરુષ

           આપણે કોણ ? આપણે ક્યાં ? આપણી આસપાસ શું ? સરળ-સાદા  લાગતા પ્રશ્નોના જવાબ તો કોઈ નાનું બાળક પણ આપી શકે. પણ થોડું આગળ વિચારીએ તો જે જાણીએ છીએ તે સૂર્યમંડળના એક ગ્રહ પૃથ્વી,સાત ખંડોમાંના એક ખંડના એક દેશના એક રાજ્યના એક શહેરમાં આપણો નિવાસ.-એવો ઉત્તર આવે. હવે જો કોઈ એમ કહે કે,  ' આપણે જોઈએ છીએ એવા અનેક સૂર્ય, બ્રહ્માંડમાં છે તો ? અને એનું નિર્માણ કરનાર એક વિરાટ પુરુષ છે.' -સાચા શિષ્યની જિજ્ઞાસા કેટલી હદે વધી શકે?

             હજારો વર્ષ પહેલાં વેદ પાસે એના ઉત્તર હતા.અને એવા જ્ઞાની ગુરુ અને ઉત્સુક શિષ્ય પણ હતા.' પુરુષ સૂક્ત 'માં સૃષ્ટિ સર્જક અને ચાલક એ વિરાટ પુરુષનું અદભુત વર્ણન છે .માત્ર 16 જ મંત્રમાં  ભવ્ય અતિ ભવ્ય ચિત્રણ કદાચ બીજે ક્યાંય મળે તેવું નથી.ઋગ્વેદના દસમા મંડળમાં અને યજુર્વેદમાં પણ આ વિરાટ પુરુષનું વર્ણન 'પુરુષ સૂક્ત'માં છે. ઉત્તમ વસ્તુ માટેની ભૂખ કદાચ વારંવાર તૃપ્તિ પછી પણ ઉભી જ રહે તેમ  ઋગ્વેદ, યજુર્વેદમાં વર્ણવ્યા પછી પણ ઇન્દ્રને તેનું રહસ્ય સમજવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા થઇ. અને મુદગલ ઉપનિષદ એનું વર્ણન કરે છે. આપણે અહીં મુદગલ ઉપનિષદના સમજાવેલાં 'પુરુષ સૂક્ત'ના  રહસ્યની વાત કરીશું.એટલે આખું વેદોક્ત મૂળ 'પુરુષ સૂક્ત ' નહિ લઈએ

            અલબત્ત આ મહાન ચરિત્રનો અલ્પત્તમ ભાવાર્થ જરૂર જાણીએ..” જે હજારો માથા, હજારો આંખો અને હજારો પગવાળા વિરાટ પુરુષ છે. જે આખા બ્રહ્માંડને આવૃત કરી લે પછી પણ દસ આંગળ શેષ રહે છે.જે સૃષ્ટિ બની ચુકી છે અને બનવાની છે એ આખી જ વિરાટ પુરુષની જ છે.આ અમર જીવ જગતના પણ સ્વામી છે અને જે અન્ન દ્વારા વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરીએ છીએ તેના પણ તેઓ જ સ્વામી છે. અતિ વિસ્તૃત આ વિરાટ પુરુષના એક જ ચરણમાં બધા જ પ્રાણી છે અને અન્ય ત્રણ ભાગ અનંત અંતરિક્ષમાં રહેલા છે  વિરાટ પુરુષના એક ભાગમાં આખો સંસાર જડ,ચેતન વિવિધ સ્વરૂપોમાં સમાહિત છે.એના ત્રણ ભાગ અંતરિક્ષમાં સમાયેલા છે .એ વિરાટ પુરુષથી આ બ્રહ્માંડ ઉત્પન્ન થયું છે.એ વિરાટ પુરુષથી સમષ્ટિ જીવ ઉત્પન્ન થયા છે.એ જ દેહધારી, બધામાં શ્રેષ્ઠ થયા જેણે બધાથી પહેલાં પૃથ્વીને ફરી શરીરધારીને ઉત્પન્ન કર્યા.એ સર્વશ્રેષ્ઠ વિરાટ પ્રકૃત્તિ યજ્ઞથી દહીયુક્ત ઘી પ્રાપ્ત થયું.( જેનાથી વિરાટ પુરુષની પૂજા થાય છે.).વાયુદેવથી સબંધિત પશુ-હરણ,ગાય,અશ્વ વગેરેની ઉત્પત્તિ પણ એ વિરાટ પુરુષ દ્વારા જ થઇ  એ  વિરાટ યજ્ઞપુરુષથી ઋગ્વેદ અને સામવેદનું પ્રગટીકરણ થયું. એમનાથી જ યજુર્વેદ અને અથર્વવેદના પ્રાદુર્ભાવ થયા.અર્થાત વેદની ઋચાઓનું પ્રગટીકરણ થયું. આ વિરાટ પુરુષનું મુખ બ્રાહ્મણ અર્થાત જ્ઞાનીજન ( વિવેકવાન ),ક્ષત્રિય અર્થાત પરાક્રમી વ્યક્તિ ,જે એના શરીરના બાહુઓમાં વિદ્યમાન હોય, વૈશ્ય અર્થાત પોષણશક્તિ -સંપન્ન વ્યક્તિ ,અને સેવાધર્મ વ્યક્તિ તેના પગમાં હોય. વિરાટ પુરુષના મનમાં ચંદ્રમા ,નેત્રોમાં સૂર્ય,કાનમાં વાયુ,અને મુખમાં અગ્નિ પ્રગટ થયું.વિરાટપુરુષની નાભિમાંથી અંતરિક્ષ ,માથામાંથી દ્યુલોક,ચરણોમાંથી ભૂમિ ,અને કણોમાંથી દિશાઓ પ્રગટ થઇ.

           ઋગ્વેદ સબંધિત મુદ્દગલોપનિષદમાં વિરાટ પુરુષની વિરાટતાના રહસ્યને સમજવાનો-સમજાવવાનો ભગીરથ પ્રયાસ થયો છે.આ ઉપનિષદનો શાંતિપાઠ જ કૈંક વિશેષ સંદેશ મૂકે છે, श्रीमत्पुरुषसूक्तार्थं पूर्णानन्दकलेवरम् । पुरुषोत्तमविख्यातं पूर्णं ब्रह्म भवाम्यहम् ॥  ॐ वाङ् मे मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविरावीर्म एधि ॥ वेदस्य म आणीस्थः । श्रुतं मे मा प्रहासीरनेनाधीते- नाहोरात्रान्सन्दधाम्यृतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि ॥  तन्मामवतु तद्वक्तारमवतु अवतु मामवतु वक्तारमवतु वक्तारम् ॥.’ હે પરમાત્મા, મારી વાણી મનમાં રહો ,મન વાણીમાં પ્રતિષ્ઠિત થાવ.આપ મારી સામે પ્રગટ થાવ. .મારા માટે વેદનું જ્ઞાન લાવો. હું પહેલાં સાંભળેલાં જ્ઞાનને ભૂલી ન જાઉં સ્વાધ્યાયશીલ પ્રવૃત્તિથી દિવસ રાતને એક બનાવી દઉં. હું હંમેશ ઋત અને સત્ય બોલીશ .બ્રહ્મ મારુ રક્ષણ કરે.વક્તાનું રક્ષણ કરે .ત્રિવિધ તાપ શાંત થાવ.’

           ॐ पुरुषसूक्तार्थनिर्णयं व्याख्यास्यामः पुरुषसंहितायां पुरुषसूक्तार्थः संग्रहेण प्रोच्यते ।  सहस्रशीर्षेत्यत्र सशब्दोऽनन्तवाचकः ।  अनन्तयोजनं प्राह दशाङ्गुलवचस्तथा ॥ ભગવાને ઇન્દ્રને જણાવ્યું કે ' હું પુરુષસુક્તનો અર્થ અને વ્યાખ્યા કરું છું.પુરુષ સુક્તમાં પ્રયુક્ત 'સહસ્ર ' શબ્દ અનંતનો બોધ કરાવે છે.એ રીતે આ 'દશાંગુલમ ' પદ પણ અનંત યોજનોની સૂચના પ્રદાન કરે છે.'  મુદગલ ઉપનિષદના બીજા મંત્રથી પ્રત્યેક મંત્ર ભાગનું વિશ્લેષણ છે तस्य प्रथमया विष्णोर्देशतो व्याप्तिरीरिता । द्वितीयया चास्य विष्णोः कालतो व्याप्तिरुच्यते ॥.' પુરુષસૂક્તના આ પ્રથમ મંત્ર -સહસ્ર શીર્ષ - માં ભગવાન વિષ્ણુની સર્વવ્યાપી વિભૂતિનું દર્શન છે.બીજો મંત્ર -પુરુષ એવેદમ -આજ જ લોકનાયક વિષ્ણુની શાશ્વત વ્યાપ્તિનો સંકેત કરે છે.એ સર્વવ્યાપી અને હર સમય વિદ્યમાન રહે છે.' પુરુસયુક્તનો ત્રીજો મંત્ર -विष्णोर्मोक्षप्रदत्वं च कथितं तु तृतीयया ।  एतावानिति मन्त्रेण वैभवं कथितं हरेः ॥ ‘ એ વિરાટ  પુરુષ ભગવાન વિષ્ણુને, મોક્ષ પ્રદાન કરનારા બતાવે છે.-એતાવાનસ્ય -આ ત્રીજા મંત્રમાં ભગવાન શ્રી હરિના વૈભવનું -એમનાસામર્થ્યનું વિસ્તારથી વર્ણન કરવા આવેલ છે.'

         ત્રણ મંત્રોના આ સમૂહમાં ભગવાનના ચતુર્વ્યૂહ સાથે સબંધિત ઉલેખ છે. एतेनैव च मन्त्रेण चतुर्व्यूहो विभाषितः । त्रिपादित्यनया प्रोक्तमनिरुद्धस्य वैभवम् ॥-ત્રિપાદ-આ ચોથા મંત્રમાં ચતુર્વ્યૂહના અનિરુદ્ધ સ્વરૂપના વિસ્તૃત વૈભવનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. પુરુષસૂક્તના પાંચમા મંત્રમાં  तस्माद्विराडित्यनया पादनारायणाद्धरेः ।  प्रकृतेः पुरुषस्यापि समुत्पत्तिः प्रदर्शिता ॥ -'તસ્માતદ્વિરા -માં પાદ વિભૂતિરૂપ ભગવાન નારાયણ દ્વારા શ્રીહરિની આશ્રયભુતા પ્રકૃત્તિ અને પુરુષનું પ્રાગટ્ય બતાવેલ છે. આ સૂક્તના -યત્પુરૂષેણ -મંત્ર દ્વારા  यत्पुरुषेणेत्यनया सृष्टियज्ञः समीरितः ।  सप्तास्यासन्परिधयः समिधश्च समीरिताः ॥ એ સૃષ્ટિરૂપ યજ્ઞમાં વપરાતી સમિધાનું વર્ણન કરવા આવે છે.સૂક્તના -તમ યજ્ઞમ -માં સૃષ્ટિ યજ્ઞનું સમર્થન કરી,  तं यज्ञमिति मन्त्रेण सृष्टियज्ञः समीरितः ।  अनेनैव च मन्त्रेण मोक्षश्च समुदीरितः ॥ મોક્ષનું વર્ણન પણ આ મંત્રમાં જ છે.

           પુરુષસૂક્તના -તસ્માદ -વગેરે સાત મંત્રો  तस्मादिति च मन्त्रेण जगत्सृष्टिः समीरिता । वेदाहमिति मन्त्राभ्यां वैभवं कथितं हरेः ॥ દ્વારા આ સંપૂર્ણ જગતની ઉત્પત્તિનો ઉલ્લેખ કરવમાં આવે છે.- વેદાહમ -ઇત્યાદિ બે મંત્રો દ્વારા શ્રીહરિના વૈભવનું વિશેષ વર્ણન છે. यज्ञेनेत्युपसंहारः सृष्टेर्मोक्षस्य चेरितः ।  य एवमेतज्जानाति स हि मुक्तो भवेदिति ॥ -યજ્ઞેન યજ્ઞમયજન્ત -મંત્ર દ્વારા સૃષ્ટિ અને મોક્ષનું ઉપસંહારક વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે જે કોઈ પુરુષસૂક્તને જ્ઞાન દ્વારા આત્મસાત કરે છે ,એ અવશ્ય મુક્તિને પ્રાપ્ત કરે છે.

            પુનરાવર્તન એ શિક્ષણની વિભાવનાનો આવશ્યક પાઠ છે.ઉપનિષદોમાં એ અનેક જગ્યાએ જોવા મળે છે.અહીં મુદ્દગલોપનિષદમાં પણ બીજા ખંડમાં ઇન્દ્રએ પુરુષસૂક્તનું રહસ્ય ફરી સમજાવવા માટે વિનંતી કરી છે. पुनरपि सूक्ष्मश्रवणाय प्रणतायेन्द्राय परमरहस्यभूतं  पुरुषसूक्ताभ्यां खण्डद्वयाभ्यामुपादिशत् । 'સૃષ્ટિની રચના પહેલાં પૂર્ણપુરુષ શ્રી નારાયણ જ ભૂત,ભવિષ્ય અને વર્તમાનના રૂપમાં વિદ્યમાન હતા એજ આ સમસ્ત પ્રાણીઓમાં શક્તિશાળી જનોમાં વિશિષ્ટ છે.-સર્વશક્તિમાન છે.

          योऽय मुक्तः स पुरुषो नामरूपज्ञानागोचरं संसारिणामतिदुर्ज्ञेयं  विषयं विहाय क्लेशादिभिः संक्लिष्टदेवादिजिहीर्षया  सहस्रकलावयवकल्याणं दृष्टमात्रेण मोक्षदं वेषमाददे । तेन वेषेण भूम्यादिलोकं व्याप्यानन्त-  योजनमत्यतिष्ठत् । पुरुषो नारायणो भूतं भव्यं भविष्यच्चासीत् । स च सर्वस्मान्महिम्नो ज्यायान् ।  तस्मान्न कोऽपि ज्यायान् ।‘  આ વિરાટ પુરુષે પોતાને ચારભાગમાં વિભક્ત કરેલ છે..’ महापुरुष आत्मानं  चतुर्धा कृत्वा त्रिपादेन परमे व्योम्नि चासीत् । इतरेण  चतुर्थेनानिरुद्धनारायणेन विश्वान्यासन् । ‘ ચતુર્વ્યુંહમાંથી ત્રણ અંશ ( વાસુદેવ,પ્રદ્યુમ્ન અને સંકર્ષણ રૂપ ) નો નિવાસ વૈકુંઠમાં છે  ચોથા અંશ વ્યૂહ સ્વરૂપ અનિરુદ્ધ નામથી નામથી પ્રસિદ્ધ  શ્રીનારાયણ દ્વારા જ સંપૂર્ણ જગતની સૃષ્ટિ બની. ( પૂજ્ય રામશર્મા આચાsર્યજીના ભાષ્ય અનુસાર અહીં ત્રણ ચરણ - ઉચ્ચ લોકોમાં જ નિરુદ્ધ રહે છે એક ચરણ અનિરુદ્ધ ,જેને વ્યક્ત થવામાં રોકવામાં ન આવ્યું. હોય .એના વ્યક્ત ચરણથી સુષ્ટિ ઉત્પન્ન થઇ.બાકીના ત્રણ નામ મંત્રમાં વ્યક્ત નથી છતાં અનિરુદ્ધનાં ઉપર ભગવાનના આ ત્રણ નામ વિદ્વાનોએ માન્ય કરેલ છે.આ ત્રણ વાસુદેવ-બધાને વાસ આપનાર,પ્રદ્યુમ્ન -વિશેષ પ્રકાશમાન અને સંકર્ષણ -આકર્ષણ કરનાર છે છતાં અવ્યક્ત છે.)   .

         ઉપનિષદના પછીના મંત્રમાં અનિરુદ્ધ સ્વરૂપ નારાયણે, બ્રહમાજીને સૃષ્ટિ રચનાની વિધિ અને માર્ગદર્શનનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. મુદ્દગલોપનિષદના ત્રીજા ખંડમાં વિવિધ સ્વરૂપે સ્વીકારીને તેની ઉપાસનાનું વર્ણન કરીને મંત્ર એવી નિશ્ચિત સાબિતી આપે છે કે  तं यथायथोपासते तथैव भवति । तस्माद्ब्राह्मणः पुरुषरूपं परंब्रह्मैवाहमितिभावयेत् । तद्रूपो भवति । य एवं वेद ॥ ' જે કોઈ સાધક આ રહસ્યને સારી રીતે જાણે છે -સમજે છે ,એ જાતે જ એને અનુરૂપ બની જાય છે.'

         ઉપનિષદના ચોથા ખંડમાં આ વિરાટ પુરુષ-બ્રહ્મ કેવી રીતે વિશેષ છે તેનું ભવ્ય વર્ણન છે. तद्ब्रह्म तापत्रयातीतं षट्कोशविनिर्मुक्तं षडूर्मिवर्जितं  पञ्चकोशातीतं षड्भावविकारशून्यमेवमादि-  सर्वविलक्षणं भवति ।' એ બ્રહ્મ ત્રિતાપ શૂન્ય, છ કોશોથી પર, ષડ ઊર્મિઓથી રહિત,પંચકોશથી રહિત અને ષડભાવ વિકારોથી અતીત છે.એ રીતે આ બ્રહ્મ બધાથી વિલક્ષણ છે. બ્રહ્મ જેનાથી અળગા છે તે તમામનું વિસ્તૃત વિશ્લેષણ પછીના મંત્રોમાં છે. પ્રાણીમાત્રમાં પ્રવેશતા દુન્યવી લક્ષણોનું અહીં વર્ણન છે. આધિભૌતિક ,આદિદૈવિક અને આધ્યાત્મિક ત્રિતાપથી ચામડી, માંસ હાડકાં સ્નાયુ ,લોહી મજ્જા વગેરે કોશો, કામ,ક્રોધ, લોભ, મોહ,મદ અને મત્સર ,અન્નમય ,પ્રાણમય ,મનોમય વિજ્ઞાનમય અને આનંદમયકોશો ,ભૂખ,તરસ,શોક,મોહ,ઘડપણને મૃત્યુ રૂપ છ ઊર્મિઓ,પ્રિય,પ્રાદુર્ભૂત ,વધવું,પરિવર્તિત થવું,ક્ષય થવું,કે વિનાશ થવું જેવા ભાવવિકાર કુળ ,ગોત્ર ,જાતિ ,વર્ણ,આશ્રમ અને રૂપ જેવા ષડ  ભ્રમ एतद्योगेन परमपुरुषो जीवो भवति नान्यः । આ બધા યોગથી પરમ પુરુષ જ જીવ થાય છે.’     

       મુદ્દગલોપનિષદના ઉપસંહાર મંત્રોમાં ઉપનિષદની ફલશ્રુતિ બતાવી છે.य एतदुपनिषदं नित्यमधीते सोऽग्निपूतो भवति । स वायुपूतो भवति । स आदित्यपूतो भवति । अरोगी भवति । श्रीमांश्च भवति ।

पुत्रपौत्रादिभिः समृद्धो भवति । विद्वांश्च भवति । महापातकात्पूतो भवति । सुरापानात्पूतो भवति ।

अगम्यागमनात्पूतो भवति । मातृगमनात्पूतो भवति ।दुहितृस्नुषाभिगमनात्पूतो भवति । स्वर्णस्तेयात्पूतो भवति ।

वेदिजन्महानात्पूतो भवति । गुरोरशुश्रूषणात्पूतो भवति ।अयाज्ययाजनात्पूतो भवति । अभक्ष्यभक्षणात्पूतो भवति ।

उग्रप्रतिग्रहात्पूतो भवति । परदारगमनात्पूतो भवति । कामक्रोधलोभमोहेर्ष्यादिभिरबाधितो भवति । सर्वेभ्यः

पापेभ्यो मुक्तो भवति । इह जन्मनि पुरुषो भवति ‘જે વ્યક્તિ આ ઉપનિષદનું પ્રતિદિન અધ્યયન કરે તે અગ્નિની જેમ પવિત્ર, વાયુની જેમ શુદ્ધ,આદિત્ય સમાન પ્રખર ,રોગ મુક્ત બને છે.પૂર્ણ પુરુષ અર્થાત પરમાત્માના જ્ઞાનથી યુક્ત બનીને શ્રેષ્ઠ ( પવિત્ર ) પુરુષ બની જાય છે.’. વિરાટ પુરુષનું વર્ણન ગમે તેટલું કરીએ ઓછું જ પડે.જે મળે તે માણવું એ જ તેની વિરાટતા.