યાત્રા -7 કૂદકો નવા વહેણે

 

યાત્રા -7                 કૂદકો નવા વહેણે     

        આમ તો વાણિજ્ય સ્નાતક અને બી.એડ.ને તો શિક્ષણની જૂની તરાહમાં નોકરીનો અવકાશ જ નહોતો પણ કોણ જાણે મારા જ નસીબે (!) 1976 થી શિક્ષણની નવી તરાહ ‘10+2 હાયર સેકન્ડરી’ આવી ને એમાંય વાણિજ્ય વિભાગ ! જીવનનો મોટો ચમત્કાર ! શિક્ષણ સંસ્થાઓને બી.કોમ એમ.કોમ બી.એડ સાથે મળે જ નહિ. કોલેજના અધ્યાપકોને બોલાવવા પડે.માંડવીની જ શેઠ ગોકુલદાસ તેજપાલ હાઈસ્કૂલે ઉચ્ચતર માધ્યમિકશાળા શરુ કરી.નિયમાનુસાર ઇન્ટરવ્યૂ પ્રક્રિયા પણ થઇ.યોગ્ય ઉમેદવાર હું જ ઠર્યો.નવેમ્બર 1976 થી ઉચ્ચતર માધ્યમિક શિક્ષક બન્યો. જે શાળામાં ભણ્યો ત્યાં જ શિક્ષણ આપવાનું સદ્નસીબ.જીવનનું ખુબ ઉત્તમ વર્ષ. 

          જે માંડવીમાં ભણ્યો ને તે જ સ્થળે ઉચ્ચતર માધ્યમિક શાળાનો શિક્ષક થયો.પહેરવેશ  બદલાયો.શાળાએ લઇ જવા નવી બેગ જીતેન્દ્ર પાસે બનાવરાવી.ઇનશર્ટ શરુ.મોં પર ઠાવકાઇ .મિત્ર વર્તુળમાં સજાગતા.શાળામાં નવું વાતાવરણ .વિદ્યાર્થીઓ મારા કરતા માંડ ચાર-પાંચ જ  વર્ષ નાના !.અહીં તો મોટા વર્ગ માટેનું શિક્ષણ.રાત્રે પુરી તૈયારી કરવાની.વાંચન જીવ હતો એટલે જે વિષયવસ્તુ ઉપલબ્ધ ન હોય તે કોલેજમાંથી લાવવાનું.આચાર્ય બિપીનભાઈ અંતાણી અને નિરીક્ષક ( સુપરવાઈઝર ) બચુભાઈ ધોળકિયા વારંવાર વર્ગ નિરીક્ષણ માં આવે.ભૂલો બતાવે ને વિકસિત થવાની તક મળે.

        આજ શાળામાં જેની પાસે જ ધોરણ આઠ ,નવ માં ભણ્યો હતો તેમાંના ઘણા સાથે શિક્ષકખંડમાં બેસવાનો મોકો મળ્યો .ઘણુંયે શીખવા મળ્યું.ભાષા શિક્ષક બચુભાઈ ,જોડણીના સખત આગ્રહી. લેખનમાં વધુ ખોટી જોડણીવાળા વિદ્યાર્થીને બોલાવીને કહે,'   તારી ભૂલોથી મને જીવતી માખી ગળવા જેટલું દુઃખ થાય  છે ? ' સર્વે સાહેબો મગનભાઈ,વ્રજલાલભાઇ,ત્રિભુવન ભાઈ,જગન્નાથભાઈ,ચમનભાઈ,પઠાણવાળા ભાઈ ધોતિયું પહેરી ક્રિકેટ રમતા માનભાઈ ,મોથારાઇભાઇ પાસેથી ભણવાનો પાઠ  મળેલો ને ભણાવવાનો પાઠ પણ મળતો રહ્યો. સહયાત્રીઓ માં મારી સાથે નવા ઉદ્યોગ શિક્ષક શ્રી અયુબભાઇ મિસ્ત્રી પણ જોડાયા. 

           મોટા વિદ્યાર્થીને સાચવવાનો શરૂનો અનુભવ. એકવાર એક તોફાની વિદ્યાર્થીએ વર્ગમાં અશિસ્ત ઉભું કર્યું ને મેં ચખાડ્યો મેથીપાક .વાલી સીધા પહોંચ્યા આચાર્ય પાસે.આચાર્યેએ મને બોલાવ્યો.વાલીને અને મને સાંભળ્યા.મને  સંબોધીને કહે,' કોઈ વિદ્યાર્થી વર્ગમાં ગમે કરે-આપણા પર ચડી બેસે તો પણ આપણે કઈ જ ન કરવું.એને ગમે તેમ કૂદવા દેવું  આખા વર્ગનું ભણવાનું જે થાય તે.'- વાલી ભોંઠા પડ્યા ,'ના ,સાહેબ મારો ફરિયાદ કરવાનો ઈરાદો એવો નહોતો' આચાર્યએ વાલીની હાજરીમાં મારી તરફેણ કરીને તેને "કોઈ શિક્ષક વગર કારણે સજા કરતા નથી '- એમ સમજાવી,વિદાય કર્યો.પછી મને કહ્યું,' શારીરિક શિક્ષા ન થાય ,તેનો કાયદો છે.તેમાં વાલી અહીંથી જ પાછો વળ્યો ,નહીંતર તકલીફ વધે.અઘરાં એકમ વારંવાર લખવાની સજા કરવી એટલે પરિણામ સુધરે!

             'આચાર્યશ્રી શિસ્તના ખુબ આગ્રહી .પહેલી વખત એસ,એસ,સી.પરીક્ષા નિરીક્ષણનો અનુભવ મળ્યો.કોઈ એક વર્ગમાં વિદ્યાર્થી નકલ કરતાં પકડાયો.પોતાની જ શાળાનો વિદ્યાર્થી હોવા છતાં આચાર્યએ કાર્યવાહી કરી.એટલું જ નહિ શાળાના મુખ્યદ્વાર પર કાળા પાટિયા પર વિદ્યાર્થીના નામ સાથે વિગત અને તેને થનાર સજાની માહિતી પણ મૂકી.મૂકી 

             ગાડું બરોબર ગબડે જતું હતું.ત્યાં અચાનક રસ્તા વચ્ચે પથ્થર આવવાના સંકેત થયા. એ વખતે ઉચ્ચત્તર શાળામાં વાણિજ્ય, વિનયન અને વિજ્ઞાન જેવા વિભાગો હતા.સરકારે નક્કી કર્યું કે ઓછામાં ઓછા બે વિભાગ. ચલાવવા આ શાળામાં વાણિજ્યમાં તો પુરા વિદ્યાર્થી હતા પણ વિનયનમાં નહિવત.સંચાલક મંડળે તો ઉચ્ચતર શાળા બંધ કરવાનો નિર્ણય કરી લીધો! કાયમી નોકરી છોડીને આવેલા હું અને અયુબભાઇ પર તો છુટા થવાની તલવાર લટકી ગઈ. અને 30 મી જૂન 1977 ના તો થયા ઘર ભેગા .નવી શાળાના નવા વર્ગ ખુલે ,વિજ્ઞાપન બહાર પડે અને લાંબી પ્રક્રિયા થાય અને ત્યાં સુધી તો ?

સોનામાંથી નીતરે અમરત

 

સોનામાંથી નીતરે અમરત

દિનેશ લ. માંકડ  (9427960979)

            જી હા આ વાત ચમત્કારની છે -અનુભવ અને પુરાવા સાથેની છે .

        કેટલાંક વર્ષ પહેલાં પોલિટેક્નિક ,ઇન્સ્ટિટ્યૂટ માંથી  નિવૃત્ત થયેલા અધ્યાપક મળ્યા." શું કરું ,સમય જતો નથી.કઈ કામ સૂઝતું નથી.ઘેર અગિયાર વિજ્ઞાનમાં ભણતી પૌત્રી પણ મારી પાસે શીખવા બેસતી નથી "-વિચાર આવ્યો કે  શારીરિક રીતે સક્ષમ બુદ્ધિધન આવી સમસ્યા લાવીને ઉભી જાય ? -પ્રસંગ બીજો .દીપકભાઈ ગુજરાત નાણાં નિગમમાંથી નિવૃત્ત થયા. પોતે એમ.એસ.સી. અને પત્ની એમ.એ. થયેલાં .ઘેર આવેલી કામવાળી બેનના સાથે આવતાં બાળકને કૈક ભણાવવાનું મન થયું.તે બાળક સાથે બીજાં થોડા ઉમેરાયાં .સંખ્યા સો એ પહોંચી.'દાદા દાદી ની વિદ્યા પરબ' ને આજે બાર વર્ષ થયા. કેટલાય એન્જીનીયર ને સીએ  થઇ ગયા.

        માણસના પચાસ વર્ષ પુરા થાય એટલે સુવર્ણ જયંતિ મનાવાય.અલબત્ત બીજા દસેક વર્ષ થોડી બાકી રહેલી જવાબદારીઓ પુરી કરવામાં જાય.પણ સાઈઠથી માંડી ને પંચોતેરનો ગાળો તો જીવનનો સૌથી સાચા અર્થમાં સુવર્ણકાળ છે.જો કોઈ શારીરિક અગવડ ન હોય તો નક્કી ઘણું ઘણું કરી શકાય.જ, જો અંદરનો આત્મા જાગતો હોય તો-જીવતો હોય તો-ખુશ હોય તો.....

 

         સાઈઠ પછી ઘણા ખરાને આર્થિક બોજ ઓછો ઉપાડવાનો હોય છે.વ્યાપારી કે સ્વતંત્ર વ્યવસાયવાળા મિત્રોએ પોતાનું એકમ કેમ ચાલે છે તેની ગોઠવણ પણ કરી લીધી હોય જ. પોતાની ઈચ્છા અને અનુકૂળતા અનુસાર સમય આપે ,એ એમની પોતાની પસંદગીની વાત છે.સરકારી કે માન્ય સંસ્થામાંથી નિવૃત થનાર ને પેંશન કે પ્રોવિડન્ટ ફન્ડ મળતું હોય,એટલે એમને પણ અગવડ ન હોય.

         જેમની પાસે સમય જ સમય છે તેઓ શું કરે ? વર્તમાનપત્ર વાંચે,ટેલિવિઝન જુએ.,રેડિયો સાંભળે.,પોતાની ઉંમરના મિત્રો સાથે ઘર આસપાસ કે કોઈ જાહેર સ્થળે બેસી ટોળટપ્પા હાંકે..ક્યારેક રમે કે તો ક્યારેક ગાય,વગાડે .ઘરમાં પરિવારમાં બેસી નાના સભ્યોને રમાડવા કે મોટાને થોડો અભ્યાસ કરાવે. વિશેષ ધર્મ-ધ્યાન કરે કે આધ્યાત્મિક વાંચન કરે..આ બધી સામાન્ય ઘટના છે જે મોટાભાગના કરે કરતા હોય -કરવાની જ હોય ખુબ સારી વાત છે.એમાય જો શારીરિક તકલીફ ન હોય અને શક્ય તેટલા સ્વાવલંબી હોઈએ તો એ સૌથી સારી વાત છે.

       . આ બધી બાબતો તો સુવર્ણકાળ માણવાનો અવસર છે જ.પણ શું સુવર્ણકાળને વધુ સોનેરી બનાવી શકાય ખરો ?  જવાબ છે “ હા.” એક વસ્તુ નક્કર સત્ય છે કે વ્યક્તિ જેમ જેમ મોટી થતી જાય છે તેમ તેના મૂલ્યવાન આયુષ્યના દિવસો ઘટતા જાય છે. જેમને  આનંદપૂર્ણ અને અર્થસભર 'જીવવું' છે તેવા એ તો પોતાની ઘડિયાળને બમણી કે તેથી વધારે ગતિથી દોડાવવી જોઈએ.એટલે કે એક ક્ષણમાં બે ક્ષણ,એક કલાકમાં બે કલાક અને એમ જ મહિના અને વર્ષો ના પ્રત્યેક દિવસને જીવવો જોઈએ.જેમ ઉમર વધે તેમ સમયને  આપણી ગતિએ દોડાવતા રહીએ ,એ જ જીવવાની સાચી રીત છે કારણકે આપણે માણસ છે .

          તમે સોનામાંથી અમૃત નીતરતું જોયું છે ? બધાનો જવાબ છે- ‘ ના ‘,સોનામાંથી તે કઈ અમૃત નીતરતું હશે ?  પણ હા, નીતરે નીતરે !   જગતમાં પંચોતેર વર્ષ ની ઉજવણીને  'અમૃત વર્ષ ' કહેવામાં આવે છે.શું આપણે આપણા સાઈઠ થી પંચોતેર વર્ષ ( કે તેથી આગળ ઉપર ) એવા વિતાવીએ કે આપણી જીવનરૂપી સરિતામાં  અસ્ખલિત અમૃત વહેતુ જ રહે.

         કેમ નીતરે સોનામાંથી અમૃત ? ભગવાને આપણને તંદુરસ્ત શરીર આપ્યું તો સમાજે પણ આપણને અનેકવિધ રીતે ખુબ આપ્યું છે.કુટુંબ થી આગળ પાડોશ, સોસાયટી ,જ્ઞાતિ,શેરી ,આપણું ગામ,શહેર અનેક સેવાભાવી જૂથમાં આપણે ક્યાંક યોગદાન આપી ન શકીએ ?  મૉટે ભાગે તંદુરસ્તમાં મન પણ દુરસ્ત હોય જ.અને તે ઉપર અનુભવના અનેક ઉત્તમ સ્તર પણ ચડેલા હોય.શું આપણે આપણા બુદ્ધિ અને અનુભવને સમાજના કોઈ ક્ષેત્રમાં કામે ન લગાડી શકીએ ? 

           અશોકભાઈ અને યોગેશભાઈ ગણિત વિજ્ઞાનના અનુભવી છે,તેમણે પોતાની જ્ઞાતિના યુવાનોને સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષા માટે તૈયાર કર્યા.તો તો નિવૃત્ત આચાર્ય કેશુભાઈ પોતાની શાળામાંથી પ્રકાશિત થતા શિક્ષણ સામયિકનું સંપાદન કર્યું. નરેન્દ્રભાઈને પોતાને યોગ કરવાની ટેવ.તેમણે યોગશિક્ષકની તાલીમ લીધી અને ઘરની નજીકના બગીચામાં રોજ અનેક લોકોને વર્ષોથી યોગ કરાવે છે.પ્રવીણભાઈ તો ઉચ્ચ સરકારી હોદ્દા પર હતા .વહીવટના ખુબ જ નિષ્ણાત .તેમણે તો ગુજરાતની ખુબ મોટી અને અનેક સેવા કાર્ય કરતી સંસ્થાને પોતાની સનિષ્ઠ સેવા આપવાનું શરુ કર્યું. ગજેન્દ્રભાઈ એ શુભપ્રસંગે ઘેર ઘેર જઈને નિઃશુલ્ક ગાયત્રી યજ્ઞ શરુ કર્યા. નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ શાંતિભાઈ સામાજિક સંસ્થા સાથથી લોકોને કાયદાકીય માર્ગદર્શન આપતા રહે છે.બળદેવભાઈ તો પેંશનરોના પર્શ્નોના નિરાકરણ માટે સદા તત્પર જ હોય.

          આપણી આસપાસ આવાં ઉદાહરણ ખુબ ઓછાં-ગણ્યા-ગાંઠ્યા જ મળશે.આવું કેમ ? બાકીના વયસ્કો કેમ વિચારતા નથી? જે  સમાજે આપણા લાંબા,મોટા જીવનકાળમાં અનેક રીતે અનેક ઘણું આપ્યું છે. તો પછી જયારે  આપણી પાસે સમય છે ,અનુકૂળતા છે તો પછી આપણે કેમ સમાજને  કશુંક આપવા આગળ આવતા નથી ?  એવા કેટલાય સજ્જનો હશે જે દિવસ રાત કેવળ બિનજરૂરી રાજકારણ કે સામાજિક વિષયો પર ચર્ચાઅને વિવાદ  કરવામાં કલાકો, દિવસો કે મહિના વર્ષો વેડફી નાખે છે  અધૂરામાં પૂરું સોશિયલ મીડિયાનું વળગણ આવ્યું.એટલે વાંદરાના હાથમાં તલવાર !.મળેલા સારા નરસા સંદેશ કે .વિડીયો ને ફોરવર્ડ કરીને બીજાઓ પર ત્રાસ ગુજાર્યા કરવાનો . ઘણા લોકો તેને 'સ્વાન્તઃ સુખનું નામ આપે પણ હકીકતમાં તે પરદુઃખનું કારણ બનતું હોય છે.    સમય પસાર કરવાનું માધ્યમ સમજનારા એ ચોક્કસ વિચારવું જ જોઈએ કે  રોજ વેડફતા તમારા આ કિંમતી સમયનો તમે ધારો તેટલો બીજો શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ કરી શકો.

         સોનુ ,સોનુ જ હોય તો તેનું મૂલ્ય છે પણ જો સોનામાંથી અમૃત નીતરે તો કેવું મજાનું.! આપણા જીવનકાળ ના સોના સ્વરૂપ પચાસ સાઈઠ થયાં તેને પંચોતેર કે વધુ સુધી વિશેષ રૂપે જીવીને અમૃત શા માટે ન બનાવીએ.? વિજ્ઞાન પુરવાર કરે કે ન કરે પણ જે  જોમ અને ઉત્તમ દૃટિકોણથી આ વય જીવાય તેમાં પ્રત્યક્ષ આયુષ્ય તો કદાચ વધે જ નહીંતર પણ શ્રેષ્ઠ જીવ્યાનો અમૃતમય આનંદ તો પોતાને મળે જ ને અમરતા મળે તે નફામાં..તો હો જાય શુરુ . કરો નિશ્ચય આ ક્ષણથી દેવોની જેમ અમૃત પામવાની દિશામાં .શુભ -અમૃતમય કામના . 

દિનેશ લ. માંકડ  (9427960979)

 

                         અનોખી યાત્રાનું અનોખું સ્મરણ -# ક્લાસ રૂમ

  શિક્ષણએ જીવંત વ્યક્તિઓ સાથે આદાનપ્રદાનની કલા અને પ્રક્રિયા છે.એટલે તેમાં પ્રયોગો અને અનુભવોને વિશેષ સ્થાન છે.ચાલીસ વર્ષ ની શિક્ષણયાત્રામાં લેખક પોતે પ્રાથમિક શિક્ષક માંડીને અમદાવાદની માધ્યમિક શાળાના આચાર્ય તરીકે અનેકવિધ તીર્થ પ્રવાસ કર્યાં છે.અને પોતાની આ યાત્રાના સંસ્મરણો તેમણે સહુ ની વચ્ચે વહેંચવાનો પ્રયત્ન આ પુસ્તક  ‘ # ક્લાસ રૂમ " માં મુક્યો છે. એ યાત્રાના પ્રવાસી એટલે દિનેશ માંકડ

         અનેક વર્ષોથી શિક્ષણ સામયિકોમાં લખતા દિનેશભાઇએ ચુનંદા પચીસ લેખો અહીં મુક્યા છે.'વર્ગ મંદિર ના વિઘ્નહર્તા 'લેખમાં મોનિટર ની પ્રત્યક્ષ ભૂમિકાની વાત કરી છે તો 'સરકતા સમયની સમસ્યામાં શાળાના મૂલ્યવાન સમયને કેવી રીતે ન વેડફાય તે કહ્યું છે.'જીવંત વર્ગને જીવંત સ્વર્ગ ' ની અનુભૂતિ લેખક કરાવે છે.'સુપરવિઝન એ સુપર  વિઝન -મહા દૃષ્ટિ બને અને પ્રોક્સી તાસ એ પ્રિય તાસ કેમ બને તે વાત રસમય રીતે મૂકી છે.. માતૃભાષાનું મૂલ્ય વિશેષ આંકવા માટે  'મારી માતા ,મારી સાથે 'માં  દિનેશભાઇએ વિશેષ રીતે માતૃભાષાની આવશ્યકતા પર ભાર મુક્યો છે.લેખકના પ્રિય વિષય ચારિત્ર્ય શિક્ષણ પર આમ તો દરેક લેખમાં ભાર મુક્યો છે પણ 'તાતી જરૂર છે -ચારિત્ર્ય શિક્ષણ ની ' લેખમાં ગંભીરતાથી રજૂઆત કરી છે.'પર્વ મિનિટ પાંત્રીસ નું 'માં લેખકે પ્રત્યેક તાસને ઉત્સવમાં ફેરવવાની લાક્ષણિક વાત કરી છે.  

      વર્તમાન સમયની વાલીની મૂંઝવણને 'વાજબી વહાલ ,વાલી નું' માં જાગૃતિની ટકોર પણ કરી છે.લેખક પોતે સ્વભાવે પ્રયોગશીલ હોઈ જાતે કયારેક અનેક પ્રયોગો માંથી 'ભૂગોળ શિક્ષણમાં નકશા પૂર્તિ' ,સ્વાધ્યાય પદ્ધતિ -પ્રયોગ  અને પરિણામ ,જોડણી સુધાર -એક પ્રકલ્પ  જેવા પ્રયોગો પણ પુસ્તકમાં મુક્યા છે.

      જાણીતા શિક્ષણ વિદ્દ ડો. ભદ્રાયુભાઈ વચ્છરાજાની એ તેમની આ પુસ્તકની પ્રસ્તાવના માં લખ્યું છે કે "આ પુસ્તકમાં કેન્દ્રમાં શિક્ષણ છે.,ત્રિજ્યા સ્વરૂપે સ્વાનુભવ છે પણ આ વર્તુળનો વ્યાસ સમાજના માતાપિતા ,બાળકો ,અને શિક્ષકો સુધી લંબાય છે ."તો ગુજરાતના એક માત્ર થીમ આધારિત શિક્ષણ આદિત્ય કિરણ ના સંપાદક અને IITE ના કુલપતિ માનનીય ડો.હર્ષદભાઈ પટેલ જણાવે છે કે "આ પુસ્તકના માધ્યમથી શિક્ષણક્ષેત્રની વર્તમાન સ્થિતિનો ચિતાર મળે છે અને તેને ઉત્કૃષ્ટ બનાવવા ના ઉપાય પણ છે." ગુજરાત મા.શિક્ષણ બોર્ડ ના પૂર્વ સદસ્ય શ્રી પ્રેમજીભાઈ પટેલ લખે છે કે " વફાદારી,પ્રામાણિકતા અને શિસ્ત ના આગ્રહી દિનેશભાઇ ના લેખોમાં ચારિત્ર્ય શિક્ષણ પર હંમેશ ભાર મુકાયો છે .આ પુસ્તકના તમામ લેખો શિક્ષણ જગત અને સમાજજીવન ને માર્ગદર્શક બની રહેશે."

       વિશેષ ગૌરવની વાત એ છે કે  '# ક્લાસ રૂમ ' પુસ્તક ને “ અમદાવાદ આચાર્ય સંઘ " આચાર્ય સાહિત્ય રત્ન“ એવોર્ડ દ્વારા પુરસ્કૃત કરાયું.અને એ એવોર્ડ માનનીય શિક્ષણમંત્રીશ્રીના વરદહસ્તે એનાયત થયો.

        " શિક્ષણ કાર્ય એ ઋષિકાર્ય જ છે.માનવ ઘડતર નું કાર્ય છે.પૂર્વજન્મમાં જે ઋષિ હોય તેને જ આ જન્મ માં શિક્ષક નો વ્યવસાય પ્રાપ્ત થાય " એવું દિનેશભાઇ અંગત રીતે માને છે.પુસ્તક લખતી વખતે પણ તેમણે આ દૃષ્ટિ કોણ રાખ્યો છે.શિક્ષણક્ષેત્ર ના તમામ સહભાગીદારો-શિક્ષક,આચાર્ય,વાલી કે શાળા સંચાલક -સૌને એક દિશાદર્શક બને તેવું અનુભવસિદ્ધ આ પુસ્તક શાળા પુસ્તકાલય કે અંગત પુસ્તકાલય માં હોય તે અનિવાર્ય છે.   

લેખક સંપર્ક : દિનેશ. લ.માંકડ    9427960979