ઉપનિષદોમાં શિક્ષણ વિભાવના લેખાંક 2 - શિક્ષાવલ્લી -કખગઘથી કૃતજ્ઞતા સુધી

 

     

       

  લેખાંક 2 -  શિક્ષાવલ્લી -કખગઘથી કૃતજ્ઞતા સુધી         દિનેશ લ. માંકડ

      તૈત્તિરીય ઉપનિષદ કૃષ્ણ યજુર્વેદની તૈત્તિરીય શાખાના તૈત્તિરીય આરણ્યકનો એક ભાગ છે.આ આરણ્યકના 10 અધ્યાયોમાંથી ક્રમશઃ સાતમા,આઠમા અને નવમા અધ્યાયોને ઉપનિષદીય માન્યતા મળેલી છે.તેના નામ અનુક્રમે  શિક્ષાવલ્લી,બ્રહ્માનંદવલ્લી અને ભૃગુવલ્લી છે. શિક્ષાવલ્લીમાં કુલ 12 અનુવાક છે તો બ્રહ્માનંદવલ્લીમાં 9  અને ભૃગુમાં 10 છે.પ્રત્યેક અનુવાકથી પહેલાં શાંતિપાઠ છે.

     આમ તો બધાં જ ઉપનિષદોનો શિક્ષણ સાથે અનુબંધ છે પણ તૈત્તરીય ઉપનિષદનો સહુથી ગાઢ સંબંધ શિક્ષણ aસાથે છે  કારણકે તેના ત્રણ ભાગમાં પ્રથમ મુખ્ય ભાગ શિક્ષાવલ્લી જ છે. શિક્ષાવલ્લીનો શાંતિપાઠ અને પ્રથમ અનુવાક એક જ દર્શાવ્યો છે.અહીં શિક્ષણના પ્રારંભ,પહેલાં પોતાના શરીર અને મનને પૂર્ણ સ્વસ્થ રાખવા માટેની પ્રાર્થના  છે.પ્રકૃત્તિના અધિષ્ઠાતા દેવો પાસે કરેલી વિનંતી છે તન અને મનના જે અધિષ્ઠાતા છે તેમને પ્રાર્થના છે..દિવસ અને પ્રાણના અધિષ્ઠાતા સૂર્ય ( ॐ शं नो मित्रः शं वरुणः। ) બળ અને ભુજાઓના દેવ ઇન્દ્ર ,વાણી અને બુદ્ધિના અધિષઠતા બૃહસ્પતિ અને આગળ ઉપર આ તમામ દેવોના આત્મસ્વરૂપ બ્રહ્મને નમસ્કાર. અનુવાકના અંતે " ૐ શાંતિ: શાંતિ: શાંતિ: " માં શાંતિ શબ્દનો પ્રયોગ ત્રણ વખત કરાયો છે.એટલા માટે કે  આપણા  આધિભૌતિક, આધિદૈવિક અને આધ્યાત્મિક એમ ત્રણેણ પ્રકાર વિઘ્નોમાં શાંતિ પ્રાપ્ત થાય. શિક્ષણના પ્રારંભે હ્ર્દયપૂર્વક કરેલી પ્રાર્થનાનું મૂલ્ય કેટલું ઉત્તમોત્તમ છે એ અહીં અભિપ્રેત છે.

      सत्यं वदिष्यामि સત્યવાદિતા એ ઉપદેશકનો, અધ્યાપકનો, શિક્ષકનો પ્રથમ આવશ્યક ગુણ છે. ‘ऋतं वदिष्यामि। सत्यं वदिष्यामि।’ -'હું સનાતન સિદ્ધાંતો કહીશ. અર્થાત્ ખોટા સિદ્ધાંતો નહીં ભણાવું' એમ કહી અધ્યાપક ૠષિએ અહીં સત્યવાદિતાના સમ ખાધા છે. કારણ ઉપનિષદના ૠષિ અહીં  અધ્યાપક છે,  અધ્યાપક- ગુરુઓ શિષ્યના જીવનમાં અને સમાજમાં પોતાનું સ્થાન સમજે છે. પોતાનું કર્તવ્ય સમજે છે. અસત્યથી કલંકિત શિક્ષણ શિષ્યના જીવનને કેટલું કલુષિત કરી શકે, સંપૂર્ણ સમાજના વાતાવરણમાં કેવું પરિણામ લાવી શકે તે વાતથી તેઓ જરાય અજાણ નથી.

        બીજા જ અનુવાકથી ભાષાશુદ્ધિની પ્રતિજ્ઞા લેવાય છે ..ॐ शीक्षां व्याख्यास्यामः। वर्णः स्वरः। मात्रा बलम्‌। साम सन्तानः ...... '  વર્ણ ,સ્વર માત્રાથી માંડી ને ઉચ્ચાર શુદ્ધિ પર અતિશય ભાર મકયો છે. હ્ર્સ્વ,દીર્ઘ અને શ,સ, અને ષ ના ભેદ જાણકારી તો હોય પણ ઉચ્ચારોમાં પણ કોઈ નાનીસરખી બાંધછોડ નહિ.અનુનાસિક વ્યંજનો ઙ, ઞ, ણ, ન, મ ને પણ ચોક્કસ ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે જ ઉચ્ચારાય. કોઈ અશુદ્ધ લેખન કે અશુદ્ધ ઉચ્ચાર મોટો અનર્થ કરી શકે.એટલે જ અહીં ભાષાશુદ્ધિ માટે તો ચુસ્ત આગ્રહ દર્શાવાયો છે.

        ત્રીજો અનુવાક ઉપાસના વિધિ -પદ્ધતિ અને શિક્ષણના વ્યાપની વાત પર પ્રકાશ પાડે છે.પાંચ મહાસંહિતાના આશ્રય- લોક,જ્યોતિ ,વિદ્યા,પ્રજા અને આત્માંમાં ત્રણેય લોક ,વિજ્ઞાનના મુખ્ય સ્ત્રોત તમામ વિદ્યા ,શરીર વિજ્ઞાન અને જીવથી શિવ સુધીની શિક્ષણયાત્રાને સમાવી છે. ' અથાધિજ્યોતિષમ ,અગ્નિ ; પૂર્વ રૂપં આદિત્ય ઉત્તર રૂપમ ....' કહીને વિજ્ઞાનની પરંપરાગત ઉર્જાને પ્રાધાન્ય છે.એજ રીતે ' માતા પૂર્વ રૂપમ પિત્તોત્તર રૂપમ, પ્રજા સંધિ.......' સંહિતામાં  શરીરવિજ્ઞાન પ્રદર્શિત છે.ચોથા અનુવાકમાં આરોગ્ય બ્રહ્મચર્ય અને તેજસ્વી બુદ્ધિની સાથે વૈભવની માંગણી છે.Health is Wealth નો ભારપૂર્વક સંદેશ છે .ચોક્કસ રીતની હવનવિધિ બતાવી સ્વાહા અને સ્વધાવૃત્તિ નિર્માણ કરવાનો આદેશ છે.

       પાંચમા અનુવાકમાં ભુ;,ભૂવઃ અને સ્વ; મહ  મંત્રનો ખુબ વ્યાપક અર્થ સુચવીને ત્રણેય લોક અને બ્રહ્મ, અગ્નિ,વાયુ આદિત્ય અને ચંદ્ર ,પ્રાણ,અપાન વ્યાન અને અન્ન બતાવીને મૂળ મંત્રની મહત્તા બતાવી છે.આ ચારેય વ્યાહુતિની સમજણપૂર્વકની ઉપાસનાનું ફળ બતાવ્યું છે.ચંદ્રને ઇન્દ્રિયોનો અધિષઠતા દર્શાવીને તેની ઉપાસના દ્વારા સુષુમ્ણા નાડી  દ્વારા પરમેશ્વરને શરીરમાં આવકારવાની ગહન વિદ્યા છઠઠા અનુવાકમાં બતાવી છે.

       સાતમા અનુવાકમાં આધિભૌતિક તત્ત્વોથી આધ્યાત્મિકમાં જવાની દિશાનું સૂચન છે.આઠમા અનુવાકમાં ' ૐ એ બ્રહ્મ છે ' કહીને તેમાં પરમાત્માના પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપને જોવાનો નિર્દેશ છે .જીવનશૈલીને અનુલક્ષીને નવમા અનુવાકમાં અધ્યયન અને અધ્યાપન કરતાં કરતાં નિત્ય જીવન વ્યવહારમાં પણ સત્ય,નીતિમત્તા અને નિયમિતતા જાળવવાની વાત છે.ઋષિ ત્રિશંકુના માધ્યમથી વ્યક્તિમાત્રના આત્મગૌરવને બતાવાયું છે.- ' ઉર્ધ્વપવિત્રો વાજિનીવ સ્વંમૃતમાસ્મિ । '  નો મહામંત્ર દસમા અનુવાકમાં છે.

       અગિયારમો અનુવાક થોડો આજ્ઞાવાચક દેખાય છે .सत्यं वद। घर्मं चर। स्वाध्यायान्‌ मा प्रमदः। શિષ્ય અભ્યાસ પૂર્ણ કરીને જાય પછી પણ જીવનની ફરજો શ્રષ્ઠ નિભાવે ને સાથે સાથે અધ્યયન-અભ્યાસમાં પણ આળસ ન કરે તેવો આચાર્ય આદેશ.છે.ઉત્તમ શિષ્યત્વ પ્રાપ્ત કરવામાં કશુંય બાકી ન રહે તેમ અહીં ગુરુ સહુથી પાયાની નક્કર આજ્ઞા કરે છે .- मातृदेवो भव। पितृदेवो भव। आचार्यदेवो भव। अतिथिदेवो भव। છેલ્લે આચાર્ય કહે છે - ‘एष आदेशः। एष उपदेशः। एतदनुशासनम्। एवमुपासितव्यम्।’

        બારમો અનુવાક એ શિક્ષાવલ્લીનો અંતિમ અનુવાક છે અહીં આભાર અને ઉપકારભાવથી કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત થઇ છે.બધા જ દેવોને આહવાન કરીને ' ત્વમેવ બ્રહ્માસિ .' કહીને ઋણ સ્વીકાર છે. "સર્વવ્યાપક અંતર્યામી પરમેશ્વરે મને સદાચરણ તેમજ સાચું બોલવું અને સદ્ વિદ્યા ગ્રહણ કરવાની શક્તિ આપી ને આ સંસારચક્રથી મારુ રક્ષણ કર્યું તથા મારા આચાર્યને સર્વત્ર સત્યનો પ્રસાર કરવાની શક્તિ આપી  ને તેની  રક્ષા કરી "

        શિક્ષાવલ્લી એટલે દિવાલોના શિક્ષણથી બહાર વ્યવહાર જીવન સુધી ઉત્તમ માણસ તૈયાર કરવાની દિશામાં લઇ જતો શ્રેષ્ઠ માર્ગ. ઉપનિષદના રત્નાકર માંથી આ પહેલી અંજલિનું આચમન તો કર્યું.તૈત્તરીય ઉપનિષદની બ્રહ્માંનંદવલ્લી અને ભૃગુવલ્લીની વાત આગળ ઉપર  અસ્તુ.

દિનેશ.લ. માંકડ

9427960979

 

 

 

ઉપનિષદોમાં શિક્ષણ વિભાવના લેખાંક -1 ઉપનિષદ અને શિક્ષણ અનુબંધ

 

                  લેખાંક -1   ઉપનિષદ અને શિક્ષણ અનુબંધ                                              દિનેશ લ. માંકડ

              दुर्लभं भारते जन्म मानुष्यं तत्र दुर्लभम् । મનુષ્ય તરીકે ને એમાંય ભારતમાં જન્મ લેવો દુર્લભ છે. એક સમયે વિશ્વગુરુ એવા ભારત પાસે તો અનેરો આધ્યાત્મિક સાંસ્કૃતિક વારસો છે. કાળ ક્રમે ભલે તે થોડો વિસરાય પણ આવા અમૂલ્ય વારસાને જાણવો-માણવો એ પણ એક લહાવો છે.સંભવ છે કે જાણતા જાણતા કદાચ તેમની કોઈ ઉત્તમ વાત ખુબ ગમી જાય-સ્પર્શી જાય અને જીવનને કોઈ અવનવો દૃષ્ટિકોણ મળી જાય તો તો ભયો ભયો.શરત એટલી કે તેને જાણવા તેની પાસે જવું પડે.રાષ્ટ્રમાતાના આ અદભુત અલંકારોને જોવા સમજવા,તેના સમજદાર અને કૃતજ્ઞ પુત્રોએ નાનકડો પણ પ્રયત્ન કરવો જ જોઈએ. 

            વેદ એટલે બોધ અથવા જ્ઞાન.વિદ્વાનોએ સંહિતા, બ્રાહ્મણ,આરણ્યક અને ઉપનિષદ એમ ચારેયની મેળવણીને સમગ્ર વેદ કહેલ છે.વેદના સર્વોચ્ચ ભાગને ઉપનિષદ કહેલ છે.અને તેને વેદાંત પણ કહે છે કારણકે તે વેદોનો અંતિમ ( સર્વશ્રેષ્ઠ ) ભાગ છે. આચાર્યશ્રી રામશર્માજીના મતે ઉપનિષદ શબ્દમાં 'ઉપ' અને 'નિ ' ઉપસર્ગ છે ' 'સદ્ ' ધાતુ  'ગતિ'ના અર્થમાં વપરાય છે.'ગતિ' શબ્દનો ઉપયોગ જ્ઞાન,ગમન અને પ્રાપ્તિ એવા ત્રણ સંદર્ભોમાં થાય છે.અહીં પ્રાપ્તિ અર્થ વધારે બંધ બેસતો છે બીજા શબ્દોમાં 'સદ્' ધાતુના ત્રણ અર્થ માન્ય છે.વિશરણ ( વિનાશ ) ગતિ ( જ્ઞાન અને પ્રાપ્તિ ) અને અવસાદન ( શિથિલ થવું ) એના આધારે ઉપનિષદનો અર્થ થયો -" જે પાપ તાપ નો નાશ કરે,સાચું જ્ઞાન પ્રદાન કરે આત્માની પ્રાપ્તિ કરાવે અને અવિદ્યા-અજ્ઞાનને શિથિલ બનાવે તે ઉપનિષદ છે.’

            વેદ ને શ્રુતિ- સ્મૃતિ કહેવામાં આવે છે.ઋષિઓ-આર્ષદૃષ્ટાઓના મુખેથી નીકળેલી વાણી એ જ એનો સ્ત્રોત છે.કેટલાંક ઉપનિષદો એ ભિન્ન સંહિતા,બ્રાહ્મણ કે આરણ્યકના ભાગ છે તો કેટલાંક સ્વતંત્ર પણ છે.ઉપનિષદોની સંખ્યા માટે અલગ અલગ મત પ્રર્વતે છે. મુક્તિકોપનિષદમાં 108 ઉપનિષદોની યાદી મળે છે તો મદ્રાસના એક પુસ્તકાલયએ 179 ઉપનિષદોનું પ્રકાશન કર્યું છે.'ગુજરાત પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ' મુંબઈ દ્વારા પ્રકાશિત 'ઉપનિષદ વાક્ય મહાકોષ’ માં તો  223 ઉપનિષદની નામાવલી છે.ભારત અને વિદેશના અનેક ચિંતકોએ ઉપનિષદ પર ભાષ્યો લખી, આપણા પર મોટો ઉપકાર કર્યો છે જેમાં .આદ્યં ગુરુ શંકરાચાર્ય એ 11 જેટલાં ઉપનિષદ પ્રધાન ગણાય.જર્મન વિદ્વાન મેક્સમુલરે શંકરાચાર્યના ભાષ્યની સાથે મૈત્રાયણીય ઉમેરી 12 નો અનુવાદ કર્યો છે.શાહજાદા દારાસિકોહએ તો 50 જેટલાં ઉપનિષના ફારસીમાં ભાષાંતર કરેલાં છે .અંગ્રેજીમાં પણ મહર્ષિ અરવિદ ,રાજારામ મનોહરરાય, ડો.સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન અને બીજા અનેક ના નામો ઉલ્લેખનીય છે

           આપણામાંના મોટાભાગના મનમાં શિક્ષણનો ખુબ જ સંકુચિત અર્થ બેસી ગયો છે.ક ,ખ,ગ,ઘ નું અક્ષરજ્ઞાન 1,2,3,4 નું અંકજ્ઞાન ને પછી નાની મોટી ડિગ્રીઓ એટલે શિક્ષણ..હકીકતમાં તો શાળા કોલેજની બંધિયાર દિવાલોનું શિક્ષણ, આજીવિકાનું સાધન માત્ર છે .શિક્ષણ તો માંણસમાત્ર માટે આજીવન પ્રક્રિયા છે.સરળ શબ્દોમાં એક ઉત્તમ ડગલું આગળ ભરવા માટે જે દૃષ્ટિ મળે તે એટલે શિક્ષણ . नास्ति विद्या समं चक्षु। સ્વામી વિવેકાનંદ કહે છે " શિક્ષણ એટલે  માણસમાં પડી રહેલી દિવ્ય પૂર્ણતાને બહાર લાવવી." પ્લેટોના મતે ," Man as a combination of body and soul. Education has to develop  the physical and spiritual qualities of man”. ડો.સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન કહે છે ," શિક્ષણ એટલે ચારિત્ર્ય નિર્માણ અને જીવનના પડકારોને ઝીલવા માટે બળ આપતા ઉમદા વિચારો અને મૂલ્યોનું સમીકરણ."  વર્તમાન વિચારો અનુસાર શિક્ષણનો મૂળભૂત હેતુ વિદ્યાર્થીનો સર્વાંગિંણ વિકાસ છે..   

         ઉપનિષદ અને શિક્ષણને ગાઢ સંબંધ છે.મોટાભાગના ઉપનિષદોમાં ગુરુ -શિષ્ય સંવાદથી ઉચ્ચ મૂલ્યોનો વિચાર કહેવાયો છે..તૈતરેય અને કઠોપનિષદનો શાંતિપાઠજ તેનો પ્રારંભિક સૂચક છે. ॐ सह नाववतु । सह नौ भुनक्तु ।सह वीर्यं करवावहै ।तेजस्वि नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ।ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ( ઈશ્વર અમારી શિષ્ય-ગુરુની સાથે રક્ષા કરે,અમને બંને ને વિદ્યાના ફળ ની પ્રાપ્તિ કરાવે અમને બંનેને વિદ્યાપ્રાપ્તિ માટે સામર્થ્ય આપે અમે બંનેનું શીખેલું તેજસ્વી બને .અમે બંને પરસ્પર દ્વેષ ન કરીએ.). ડો.રાધાકૃષ્ણનજી તૈતરેય ઉપનિષદના અનુવાદમાં એક શિક્ષાવલ્લી આ રીતે અનુદિત કરેલી છે.' શિક્ષક એ ( પૂર્વ ) અગાઉનું રૂપ છે વિદ્યાર્થી એ પછીનું ( ઉત્તર ) રૂપ છે.જ્ઞાન એ બંનેની સંધિ છે.અધ્યાપન એ જોડાણ છે 

           Encyclopedia .com  અનુસાર  "The term upanishad is composed of the Sanskrit roots sad (sit), upa (near), and ni (a closed group) and represents an esoteric teaching imparted by a teacher to a group of students in search of sacred knowledge.. .તમામ ઉપનિષદનો સાર જ બ્રહ્મવિદ્યા (શ્રેષ્ઠત્વને પ્રાપ્ત કરવાનો)  છે. ઈશોપનિષદનો શાંતિપાઠ નિર્દેશ કરે છે

                                     ॐ पूर्णमद: पूर्णमिदं पूर्णात् , पूर्ण मुदच्यते,

                                          पूर्णस्य पूर्णमादाय, पूर्ण मेवा वशिष्यते।

                                                    ॐ शांति: शांति: शांतिः|

              ( પૂર્ણ છે અને પૂર્ણમાંથી પૂર્ણ લઇ લઈએ તો પણ અવશેષ પૂર્ણ જ રહે છે.) માણસના ઉત્તમ સ્વરૂપને મહર્ષિ અરવિંદ 'અતિમનસ ' સ્થિતિ તરફ લઇ જવા સૂચવે છે.ઉપનિષદ પણ આજ વાત કહે છે.

          પ્રત્યેક ઉપનિષદ ગાગરમાં સાગર જેવું છે.અને દરેકમાં ઉત્તમ મનુષ્ય સર્જવાનો દિવ્યત્તમ સંદેશ ભરેલો છે. જેમાંથી યત્કીન્ચિત આગળ ઉપર મેળવતા રહીશું.-વહેંચતા રહીશું. અસ્તુ.

 

 

મારી અગાસીનું આકાશ

 

                                                                 મારી અગાસીનું આકાશ

           તે દિવસે હું જન્મ્યો.ને પહેલી વખત મારી ઝીણી આંખ ખોલી. મારી સામે મારી માતાનો હસતો ચહેરો હતો.મારી આંખો સહેજ પહોળી થઇ તો ઉપર છત અને ચાર દીવાલ નજરે પડ્યાં.થોડાં અન્ય પરિવારજનો ને ઘરનું રાચરચીલું જોયું. એકાદ વર્ષમાં ભાંખોડિયાં ભરતો દીવાનખંડમાં ગયો,રસોડાંમાં પણ ગયો.દીવાલો તો હતી જ. રાચ રચીલું થોડું બદલાયેલું. સમયના સથવારે એક દિવસ સીડી ચડી ગયો.ને આવી ગયો,ઉપર મારી અગાસીમાં..મારા અચંબાનો પાર ન રહ્યો.અગાસીની ફક્ત બે ફિટ ઊંચી દીવાલ સિવાય ઉપર ક્યાંય દીવાલ જ નહિ.! અને ઉપર દીવાલો વગરનું આકાશ! પક્ષીઓનો કિલબિલાટ ને માથે કોઈ મોટ્ટો ચમકતો ગોળો. યાદ આવ્યું કે મારી માતા હાલરડાંમાં જે સુરજદાદાની વાત ગાતાં હતાં તે આ છે.

            બધી જ દિશાઓમાં નજર દોડાવી. ક્યાંય છેડો જ નહોતો દેખાતો.આકાશ અનંત હોય એ ખબર પડી. જોતો રહ્યો-વિચારતો રહ્યો .સાંજ ઢળી સૂરજદાદા હવે વિદાય થતા હતા.ત્યાં તો શીતળતાના દ્યોતક ચાંદામામા આવી ગયા.સાથે અગણિત તારાઓને લાવ્યા. આંખો તો જોતી જ રહી ગઈ. પિતાજી ક્યારેક બ્રહ્માંડ શબ્દ વાપરે તેનો આ ભાગ હશે.  મારાં અગાસીના આકાશે મારાં મનના આકાશને ખોલી નાખ્યું. .ઘરની દિવાલોની બહાર તો સઘળું અનંત છે.જેને દીવાલો જ નથી. દીવાલો તો આપણે -માણસે જ બાંધેલી છે.પ્રકૃત્તિએ ક્યાં કોઈ આડશ ઉભી કરી છે!

            માણસે ફ્લેટ્સ બાંધીને અગાસી સુખ ઓછું કર્યું છે. કદાચ નાની બારીઓમાંથી દેખાતું આકાશ જ એનું વિશ્વ બની જાય છે.દિવસે પણ વીજળી  ગોળા થી પ્રકાશિત અને પંખા-એ.સી.ની શીતળ બનેલાં દીવાનખાનામાં બેઠેલા પાસે અનંત આકાશની વિશાળતા અને વિભાવના ક્યાંથી આવી શકે ? વિહવળતામાં વિચરતાં મારાં મનને અચાનક જ,આકાશેથી ઉડી આવેલાં એક પક્ષીએ ફરી ઢંઢોળી દીધો.

             દૂર મંદિરમાંથી વેદમંત્ર વાયુના વીંઝણે મારે કાને પડ્યા." आ नो भद्राः क्रतवो यन्तु विश्वतोऽदब्धासो अपरितासउद्भिदः "- દરેક દિશાઓમાંથી અમને શુભ વિચારો પ્રાપ્ત થાઓ .- વેગીલું મન હવે અગાસીનું આકાશ ઓળંગી ગયું હતું..માણસે ભલે ને સાત ખંડ અને ભિન્ન ભિન્ન દેશની સીમાઓ બાંધી પણ આ સુરજ,ને ચંદ્ર  તો  સઘળે વિશ્વે પથરાય છે.  તો પછી  જેના પાયા પર આપણી સંસ્કૃતિ ઉભી છે તે ઋગ્વેદની રુચા જ યાદઆવે .-अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्। उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥  (આ મારુ ને આ તારું એ વિચાર તો ટૂંકા મન ના લોકો કરે .ઉદાર ચિત્ત વાળા માટે તો સમગ્ર ધરતી જ એક પરિવાર છે ) અને એટલે જ  આર્ષદૃષ્ટા ઋષિઓએ શબ્દ ધરતી નહિ પણ વસુંધરા પ્રયોગ કર્યો છે.કારણકે 'વસુ'  એટલે સોનુ,ધન દ્રવ્ય.અને ગુજરાતી કવિ સુન્દરમ  ગાઈ  ઉઠ્યા " વસુંધરાનો વસુ થાઉં સાચો,હું માનવી માનવ થાઉં તો ઘણું ."

           ને મારી અગાસીનું આકાશ ,મારા મનવિશ્વની બારી બની ગયું.

દિનેશ લ.માંકડ   અમદાવાદ

મોબાઈલ -વોટ્સએપ 9427960979

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

                                                                     

              

                                                        

કાળા હાથમાં ઉજળો સુરજ

 

                                                      કાળા હાથમાં ઉજળો સુરજ

             IIM માં આજે એક વિશેષ વક્તા જે.પી.પરમાર એ પોતાનું વક્તવ્ય શરુ કર્યું, " નાનકડા રેલવે સ્ટેશનની નવી લાઈન નાખવાની હતી.પિતાને તેમાં મજૂરીનું કામ મળ્યું હતું. એક દિવસ અચાનક પિતાના પગ પર રેલ પાટો પડ્યો ને તે કાયમ માટે અપંગ બની ગયા.હું એ વખતે ત્રીજા ધોરણમાં ભણતો હતો..શું કરવું તે ખબર જ નહોતી.ભલા સ્ટેશન માસ્તરે બુટ પોલિશનો સમાન લઇ આપ્યો,ને કહ્યું કે " આ સ્ટેશનને જે ઉતરે તેને ઘરાક બનાવીને જે બે રૂપિયા મળે તેમાંથી ઘર ચલાવજો. માં અને નાના ભાઈને લઇ અમે પાટા નજીક ઝૂંપડામાં રહેતા.મારુ મન પહેલેથી ભણવામાં રસ એટલે બપોરની શાળામાં ભણવાનું ને સવાર-સાંજ બુટ પોલિશ.ગાડું ગબડ્યું.

            દરરોજ કાળા હાથ લઈને શાળાએ જાઉં તો પણ આચાર્ય મિતેશભાઈ કદી ગુસ્સે ન થાય ને કહે ,' એક દિવસ તારા આ કાળા હાથમાં જ ઉજળો સુરજ ઉગશે.'  એમની અંતઃકરણની પ્રેરણાએ જ મને અનુસ્નાતક કક્ષાએ પહોંચાડ્યો. અને એટલે જ હું આજ આપની પાસે  The greater the struggle the greater the success  વિષય પર બોલવા આવ્યો છું.” -- પોતાની કપરી સંઘર્ષયાત્રાના એક એક પગલાંની વાત કરીને સફળતાના શિખરે પહોંચવાની સિદ્ધિનો ઉત્સાહ,  યુવાનોમાં વહેંચતાં વહેંચતાં તેણે વક્તવ્ય પૂરું કર્યું. આભાર પ્રવચનમાં  IIM ના પ્રિન્સિપાલએ તો એક વાતે તો સહુને અચંબામાં નાખ્યા." વર્ષો પહેલા હું પ્રથમ વખત આ શહેરમાં આવ્યો ત્યારે ,એ જ રેલવે સ્ટેશન પર ઉતરીને એક નાનકડા હાથો પાસે મેં જ બુટ પોલિશ કરાવેલી."

દિનેશ લ.માંકડ

મોબાઈલ.ન.-9427960979