Readers

Monday, June 27, 2022

યાત્રા - સહયાત્રીઓ -1 - અડીખમ અશ્વો

 

                                                            સહયાત્રીઓ -1 - અડીખમ અશ્વો

           તમારી યાત્રાને સરળ ,સફળ અને આનંદદાયક બનાવવામાં જો કોઈનો મોટો ફાળો હોય તો તે સહયાત્રીઓ નો જ હોઈ શકે.યાત્રા શ્રેણીનો આ નવો વિભાગ સંહયાત્રીઓના સ્મરણનો છે. દાદા વૈજનાથભાઈ લાલજી માંકડ,કચ્છ રાજ્યના 'એકાઉન્ટન્ટ  જનરલ' હતા. દાદીનું નામ જયાલક્ષ્મી. એ ભનુડીબેન કહેવાતાં.મારા જન્મ પહેલાં જ એ બંને સ્વર્ગલોક પામેલાં એટલે એમના વારસાઈ ગુણો, તો શબ્દના સથવારે જ મળ્યા. પિતાશ્રી લક્ષ્મીલાલભાઈ સૌથી મોટા પુત્ર. તેમને અન્ય ત્રણ ભાઇ અને બે બહેન. જશભાઈ ( જયસુખલાલ ) કાકા અને ઈશ્વરલાલકાકા યુવાન વયે વિદાય લઈ ગયેલા. નાના મણીફઈ  પણ એમના જ માર્ગે ગયેલાં એટલે  પિતાશ્રીએ સ્વપરિવારને સાચવવાની સાથે સાથે અન્ય ભાઈઓ જશભાઈ કાકા ,નાના શુશીલકાકાના અને બહેન પુષ્પાફઈના પરિવારને માર્ગદર્શન આપવાનું થતું.

            ભાઈએ દાદાનો ભુજના ખુબ પ્રાચીન શિવમંદિર કલ્યાણેશ્વરની નિયમિત પૂજાનો વારસો અચૂક જાળવી રાખ્યો.ભુજ હોય ત્યારે એક પણ દિવસ ચુક્યા વગર સવારે પાંચેક વાગ્યે ઉઠી શિવનામી ,પૂજા કમંડળ લઈને પહોંચી જ જવાનું રુદ્રાક્ષ માળા અને શિવનામી સજ્જ .'કલ્યાણેશ્વર ભક્ત મંડળ ' જયારે પૂજા પછી જયારે આરતી કરતુ હોય ત્યારે નિજમંદિરમાં કોઈ ચમ્મર ઢાળતું  હોય તો શંખનાદ કરતુ હોય.આરતી પછી ઘેઘુર અવાજે સમૂહમાં શિવસ્તોત્ર ગાય .આ દૃશ્ય હજુ આંખ સામે છે ! શ્રાવણમાસમાં અમને ભાઈઓને પણ એમાં જોડવાનો અદભુત લહાવો મળતો.

            .માતા મંજુલબેન જેને અમે મોટીબેન કહેતા,અંજારના વિખ્યાત ડોક્ટર હિમતરામ નારાણજી અંતાણી ( બાવાભાઈ ) ના મોટાં પુત્રી.તેમનો જન્મ આફ્રિકામાં થયેલો. ભાઈઓ ઝંડુભાઇમામા (ડોક્ટર ),રુદ્રપ્રસાદમામા ( સરકારી અધિકારી ),નવલભાઈમામા ( પશુ ચિકિત્સક ) અને બહેન શારદામાસી. માતુશ્રીએ સમૃદ્ધ પરિવારમાંથી ઉચ્ચ મધ્યમ પરિવારમાં લગ્ન છતાં સંસ્કાર અને શ્રદ્ધાના સથવારે પોતાના પરિવારને સમૃદ્ધ કર્યો.

          અમે ચાર ભાઈ અને ત્રણ બહેન.. મોટીબેનની પણ શ્રદ્ધા ટોચની જ. સામાન્ય અભ્યાસ છતાં તત્સમયના નાગર પરિવારના ઘર સંસ્કારને લીધે વિષ્ણુ સહસ્રનામ .શક્રાદય ,મહિમ્ન તો એમના હોઠે નિયમિત ચાલતું જ હોય.ભાઈની નોકરી પ્રવાસની હોઈ, બધાં બાળકોને તૈયાર કરી નિયમિત શાળાએ મોકલવાંથી માંડી ને શરૂના વર્ષોમાં ઘરની ગાયની પણ સંભાળ લેવાની.

           માતા વિષે લખવા કરતાં અંગત અનુભૂતિ જ વિશેષ હોય.એના વર્ણન ન હોય. માતા મોટીબેનના પરિશ્રમની તો વાત જ ન થાય.દર વેકેશનમાં ઘર, પરિવારથી ભરાય,પણ ક્યારેય ન થાકે.દેવદર્શન અને કથામાં ખુબ નિયમિત. વ્યવહાર સાચવવામાં ચોક્કસ અને ઉદાર પણ .ઘરમાં કોઈ આવવાનું બાકી હોય તો વાટ જોઈને જ જમે.હું જયારે જયારે બહારથી આવું ત્યારે અચૂક દરવાજામાં મારી રાહ જોતાં જ બેઠાનું દૃશ્ય આંખ સામે જ છે.બે ચાર મિનિટ મોડું થાય તો પ્રશ્નોની ઝડી વર્ષે પાછલાં વર્ષોમાં તબિયત બગડી પણ પોતાના કામ અને મહાલક્ષ્મી મંદિર જવાનો ક્રમ ન જ તૂટે.

          પિતાશ્રી, જેને અમે 'ભાઈ'  કહેતા,મહેસુલ ખાતાંના નિષ્ઠાવાન કર્મયોગી. શરૂમાં ધ્રૂ ,તલાટી ,સર્કલ ઇન્સ્પેક્ટર અને પછી સેલટેક્ષ રિકવરી ઓફિસર તરીકેની દીર્ઘ સરકારી સેવા આપી. મહિનામાં વીસ દિવસ પ્રવાસ રહેતો સવારે ઉઠીએ ત્યારે ધોતિયાંનો કછોટો મારી, ઉપર પાટલુન પહેરતાં જોઈ અમે સમજી જતા કે 'આજે ભાઈ 'ડીસ્ટ્રીકટ 'માં જાય છે. નોકરીની નિષ્ઠા તો એમની પાસે જ શીખાય.જમીનોની અટપટી સમસ્યાઓમાં દસ્તાવેજોની અતિશય ચોકસાઈ વખતે કેટલીયે વાર અદાલતી કિસ્સાઓમાં તરફેણ સરકારની તરફે -સત્યની જ રહે. તેમના પગ ,આખા કચ્છ જિલ્લાની જમીનને ખૂંદી વળેલા છતાં પોતાના નામે એક પણ જમીન કે મકાન નહિ, એનો અફસોસ નહિ પણ ગૌરવ છે.સેલટેક્ષ રિકવરી ઓફિસર તરીકેની ફરજ વખતે એકવાર ભુજના ખુબ  મોટી વગ વાળા રાજકારણીની મિલકતની જાહેર હરરાજી ,પોલીસ ફોર્સને સાથે રાખીને કરેલી,એ યાદ છે.

         તત્સમયના મુખ્યમંત્રી શ્રી હિતેન્દ્રભાઇ દેસાઈ ભુજની મુલાકાતે આવ્યા. કલેક્ટર શ્રી હરિભાઈ છાયા ( IAS ) હતા .યોગાનુયોગ બીજે દિવસે શ્રાવણ સુદ પૂનમ હતી. શ્રી હિતેન્દ્રભાઇએ જનોઈ બદલવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી.શ્રી હરિભાઈએ, કલેકટર કચેરીના તમામ નાગરોને બોલાવ્યા.પૂજ્ય ભાઈને પણ આ લહાવો મળ્યો. મુંબઈ રાજ્ય મેટ્રિકના બોર્ડની પરીક્ષા શરૂમાં અઘરી અને કરાચી,પુના કે રાજકોટ જ અપાતી પછી માંડ ભુજ કેન્દ્ર થયું હશે.તેમણે 49 વર્ષે મેટ્રિકની પરીક્ષા પસાર કરેલી.જેના સમાચાર કચ્છમિત્ર દૈનિકમાં ફોટા સાથે આવેલા!

         1968 માં નિવૃત્ત થયા.પણ એમને ઘેર બેસવું ન ગમે .ત્યારે હું નવમા ધોરણમાં હતો.અમારા અભ્યાસ અને વિકાસ માટે પણ ને સમય પસાર થાય તે માટે પણ નાના ભાડિયા કચ્છમાં પ્રાથમિક શાળાના આચાર્યની સેવા સ્વીકારી. મારુ મુન્દ્રા બી.એડ.કરવાનું આવ્યું. હોસ્ટેલ કે ભાડે ઘર રાખીને પાલવે નહિ. તેમણે મુન્દ્રાથી પંદરેક કી.મી. દૂર પત્રી ગામમાં સામાજિક સંસ્થા 'પત્રી સર્વોદય સમાજ' ના  મેનેજરની સેવા સ્વીકારી. હું દરરોજ મુન્દ્રા અપડાઉન કરતો.એક વર્ષમાં મારુ બી.એડ. પૂરું થયું. થોડા સમય પછી માંડવીના પેટ્રોલ પમ્પ પર હિસાબનીશની સેવા પણ સ્વીકારી.પછી જથ્થાબંધ વેપારી પાસે હિસાબનીશ રહયા.

           ઓછામાં ઓછી જરૂરિયાત અને પૂરો સંઘર્ષ ,છતાં સહજતાથી ,આનન્દ થી શ્રદ્ધાથી પરિવાર સંગોપન કરવો એ એમનો જીવન મંત્ર.  સ્વભાવ ખુબ સરળ પણ ક્યાંય ખોટું થતું જુએ તો જરાય સહન ન કરે.મારુ બી.એડ. પૂરું થતા મને જી.ટી.હાઈસ્કૂલમાં નોકરી મળતાં મેં પ્રાથમિક શાળાની મારી શિક્ષકની સેવા માંથી રાજીનામુ આપ્યું.

પંચાયત કચેરી માંથી મારા પ્રોવિડન્ટ ફંડની રકમનો ચેક લેવાનો થયો.હું ગયો.હેડક્લાર્કએ બહાના બતાવ્યાં ને કહ્યું, ',મહાદેવ પણ ફૂલ ચડાવો તો રીઝે.' મેં ઘેર આવી વાત કરી.બીજે દિવસે સીધા કચેરીએ.અને તાલુકા વિકાસ અધિકારીની ચેમ્બરમાં .'તમારા હેડક્લાર્કને બોલાવો.' અધિકારીએ શાંત પાડી ,વાત સાંભળી ને ઉકેલ લાવવા ખાતરી આપી. ચેક મળી ગયો.

          ભુજમાં હતા ત્યારે તેમનો રોજ પાવડી ( હમીરસર ) નો ભુસ્કો તો હોય જ.એને કારણે અમે આઠ નવ વર્ષની વયે તરતાં શીખી ગયા જે આજે પણ ( 70 વર્ષ ) ભુલાયું નથી. સ્વામી શિવાનંદગિરી  અહનિક અને વેદાંત પાઠશાળા ના વ્યવસ્થાપક તરીકે સંસ્થા દ્વારા  વ્યાસપીઠ પર અન્ય આધ્યાત્મિક પ્રવચનો નિયમિત ગોઠવતા.ભુજ આવેલ સ્વામીજીઓ સાથે ફરવા જય તેમની સાથે ધાર્મિક ચર્ચા કરતા.  નાના બાળકોમાં  સંસ્કૃત અને સ્તોત્ર,શાસ્ત્ર પ્રત્યે આદર ભાવ પેદા થાય તે માટે  પાઠશાળા દ્વારા અનુભવીઓ દ્વારા નિયમિત વર્ગો અને સ્પર્ધાઓના ખાસ આયોજન કરતા.જ્ઞાતિ સંસ્થા માં પણ થોડી સેવા આપ્યાનું સ્મરણ છે.

        બંને ને પાછલાં વર્ષોમાં  શરીરે જયારે સાથ ઓછો આપ્યો ત્યારે પણ બીજાને તકલીફ ઓછી પડે એટલે શક્ય ત્યાં સુધી કોઈને કહયા વગર તકલીફ  વેઠી લેવાની બંનેની સહનશક્તિની ટોચ હતી.. બધાં જ સંતાનોના લગ્નથી માંડી ને બધા જ પ્રસંગ ખુબ જ ઉત્સાહ ઉમંગથી અને વ્યવહારસર પાર પડયા. બંનેના ચહેરા પર ક્યારેક સંઘર્ષ કે અગવડ દર્શાવતી રેખા નજરે નથી પડી કે નથી પડી અસર વાણી વ્યવહારમાં.દરેક વખતે 'હાજરા હજુર ' શબ્દ વાપરીને કલ્યાણેશ્વર પર પ્રસંગ છોડી દેવાનો.અને હકીકતમા પ્રસંગ સરસ અને સરળ રીતે પાર પડે જ.

          મારો લગ્ન પ્રસંગ પૂર્ણ થયો.હું આબુ ગયો.જાણે મારી રાહ જોતા હોય તેમ આઠમી જૂન 1983 ના સવારે મારુ ઘરની ડેલીમાં પ્રવેશવું ,પૂજ્ય ભાઈનું આવકાર વાક્ય ' આબુ આવ્યું.' -એ એમનું છેલ્લું વાક્ય હતું.'હરિ ૐ તત્સત ' શબ્દ સાથે  અચાનક જ વિદાય લીધી.અમારે માટે મોટી ખોટ હતી.અવરજવર વચ્ચે શારદામાંસી ,પોતાની મોટીબેન અને અમારાં મોટીબેનને આશ્વાસન આપવા રોકાયાં.મોટીબેનનું પૂજ્ય ભાઈ સાથેનું તેમનું ઋણાનુબંધ હજુ તૂટ્યું ન હોય તેમ ,'તમારા બાપને ગરમ રોટલી આપજો .' -એમ અનાયસે તેમનાથી બોલી જવાતું.અને બંધન એટલું મજબૂત કે 15 મી જૂન 1983 ના મોટીબેનએ પણ અચાનક અમારી વચ્ચેથી વિદાય લીધી.એક જ અઠવાડિયાં એક સાથે બે વડીલોને ગુમાવતાં અમારા સહુ પર આભ તૂટી પડ્યું. બે બહેનોની લેણાદેવી પણ જુઓ.મુ.શારદામાસીની હાજરીમાં વિદાય અને મુ.શારદામાસીની હાજરી અમારો એક સધિયારો બની ચુક્યો.

        એમના ગયા પછી અમારા સહુ પર એટલા બધા તો આશીર્વાદ ઉતર્યા કે કલ્પી પણ ન શકાય.તમામ ભાઈબહેનોની લીલીવાડી તો વિસ્તરી સાથે સાથે સહુના પોતાના સરસ મજાના પોતાના ઘર અને બધાને ચારચક્રી વાહનો પણ.. બંને વડીલોએ અમને આપલો સંસ્કાર,ભાવ ,શ્રદ્ધા અને પ્રામાણિકતાનો અમૂલ્ય વારસો અમારા જીવન માટે અન્ય કોઈ સમૃદ્ધિ કરતાં વિશેષ બની રહ્યો. આજે પણ જીવનમાં કશુંક સુંદર થાય ત્યારે ઈશ્વરકૃપા સાથે તેમના આશીર્વાદ હોય જ છે એવી અનુભૂતિ અવશ્ય કરીએ છીએ.લાગે છે આજે પણ તેઓ અમારી સાથે જ છે.

દિનેશ લ.માંકડ

ચલિત દુરભાસ 9427960979

અન્ય લેખ વાંચવા માટે mankaddinesh.blogspot.com


Sunday, June 19, 2022

ઉપનિષદોમાં શિક્ષણ વિભાવના -- લેખાંક -14- લક્ષ્ય સિદ્ધિ -યોગવિધિ

 

                                            


   ઉપનિષદોમાં શિક્ષણ વિભાવના

                                                      લક્ષ્ય સિદ્ધિ -યોગવિધિ

            પ્રાચીન ભારતની શિક્ષણ પદ્ધતિ કેવળ પુસ્તક આધારિત હતી જ નહિ..તમામ પ્રકારની વિદ્યા અને જીવન ઘડતર પણ શિક્ષણનો જ ભાગ હતો.આ વાત આપણે વારંવાર જાણીએ -સાંભળીએ છીએ શિક્ષણમાં પૂર્વતૈયારી રૂપે સજ્જ થવું આવશ્યક છે.અમૃતનાદ ઉપનિષદ આ રીતે પ્રારંભ કરે છે शास्त्राण्यधीत्य मेधावी अभ्यस्य च पुनः पुनः । જ્ઞાનવાન મનુષ્યનું એ કર્તવ્ય છે કે શાસ્ત્રાદિ નું અધ્યન કરીને વારંવાર અભ્યાસ કરતા રહેવું .અને આગળ કહે છે કે  ओङ्कारं रथमारुह्य विष्णुं कृत्वाथ सारथिम् ।.ૐકાર રૂપી રથમાં આરૂઢ થઇ,ભગવાન વિષ્ણુને સારથી બનાવી પરમપદનું ચિંતન કરતાં કરતાં જ્ઞાની પુરુષ ઉપાસનામાં તલ્લીન રહે. લક્ષ્ય પ્રાપ્તિ માટે સ્પષ્ટ કહે છે કે જ્યાં સુધી એ ( પ્રણવરૂપી ) રથ દ્વારા ત્યાં સુધી ચાલવું જોઈએ જ્યાં સુધી રથને ચાલવા યોગ્ય માર્ગ પૂર્ણ ન થાય. स्थित्वा रथपथस्थानं रथमुत्सृज्य गच्छति|

           .યોગ અને પ્રાણાયામ વિષે ભારતનો સામાન્ય નાગરિક તો છેલ્લા થોડાં વર્ષોથી જ સુપરિચિત થયો છે.પરંતુ  યોગ અને પ્રાણાયામની આવશ્યકતા અને ઉપયોગીતાનું મૂલ્ય તો આપણા તમામ પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં છે જ.ઉપનિષદોમાં પણ તેનો વિશેષ ઉલ્લેખ છે.અને શ્રેષ્ઠ તન અને શ્રેષ્ઠ મન માટેની તેની પ્રાથમિક જરૂરિયાત બતાવીને તેનાથી પ્રાપ્ત અંતિમ લક્ષ્ય પણ જણાવ્યું છે. કૃષ્ણ યજુર્વેદ સંબંધિત અમૃતનાદ ઉપનિષદ યોગની વ્યાખ્યાથી માંડી પુરેપુરી સમજ પાડે છે. અહીં આ મંત્ર યોગની પૂર્ણ વ્યાખ્યા અહીં કરવામાં વૈ છે.प्रत्याहारस्तथा ध्यानं प्राणायामोऽथ धारणा ।sतर्कश्चैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते ॥ 'પ્રત્યાહાર ,ધ્યાન,પ્રાણાયામ ,ધારણા તર્ક અને સમાધિ આ છ અંગોથી ચુસ્ત સાધનાને યોગ કહેવા માં વાવે છે.'

            પ્રાણાયામ થતા શ્રેષ્ઠ લાભો ને એક નક્કર ઉદાહરણથી સમજાવીને સાધકની શ્રદ્ધા વધારે છે.' અગ્નિમાં તપાવવાથી સોનુ વગેરેનો મેલ ભસ્મ થાય તેમ સમસ્ત ઇન્દ્રિયો દ્વારા કરવામાં આવેલ દોષ ,પ્રાણાયામની પ્રક્રિયા કરવાથી ભસ્મ થઇ જાય છે.'यथा पर्वतधातूनां दह्यन्ते धमनान्मलाः । तथेन्द्रियकृता दोषा दह्यन्ते प्राणनिग्रहात् ॥

       પ્રાણાયામની જેમ જ યોગ્ય રીતે કરેલ ધારણા.ધ્યાન, પ્રત્યાહારથી પણ થતા ઉત્તમ લાભ કહીને સાધકનું આત્મબળ અને સાથે યોગ વિશેની મહત્તા વધારે છે.प्राणायामैर्दहेद्दोषान्धारणाभिश्च किल्बिषम् । प्रत्याहारेण संसर्गाद्ध्यानेनानीश्वरान्गुणान् ॥ किल्बिषं हि क्षयं नीत्वा रुचिरं चैव चिन्तयेत् ॥ પ્રાણાયામથી જેમ દોષ વિકાર જાય તેમ ધારણાના માધ્યમથી પાપો ,પ્રત્યાહારથી ઇન્દ્રિય સંસર્ગથી ઉત્પન્ન દોષો,અને ધ્યાન દ્વારા અનીશ્વરીય ગુણોનો નાશ થાય છે .અને આ પ્રમાણે સંચિત પાપો અને કુસંસ્કારોનું શમન કરતાં કરતાં પોતાના ઇષ્ટનું ચિંતન કરવું.

           सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह । त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते આ શુદ્ધ પ્રાણાયામની વ્યાખ્યા કરીને 'રેચક', 'પૂરક' અને કુંભક  વિષે પણ સ્પષ્ટ સમજણ અહીં અપાઈ છે . (નાક વાટે ) પ્રાણવાયુને બહાર કાઢીને મન સ્થિર કરવું તે 'રેચક' -शून्यभावेन युञ्जीयाद्रेचकस्येति लक्षणम् ॥ ધીમી ગતિથી પ્રાણવાયુને  પોતાનાં  અંતઃકરણમાં ધારણ કરે તે 'પૂરક' નું લક્ષણ છે.एवं वायुर्ग्रहीतव्यः पूरकस्येति लक्षणम् ॥ અને શ્વાસને ન તો અંદર ખેંચવામાં આવે અને ન તો બહાર કાઢવામાં આવે તથા શરીરમાં કોઈ જાતની હલચલ પણ ન કરવામાં આવે .આ રીતે પ્રાણવાયુને રોકવાની પ્રક્રિયાને ' કુંભક ' પ્રાણાયામનું લક્ષણ કહે છે.नोच्छ्वसेन्न च निश्वासेत् गात्राणि नैव चालयेत् । एवं भावं नियुञ्जीयात् कुम्भकस्येति लक्षणम् ॥

           પ્રાણાયામથી આગળ ધારણાની દ્રઢતા માટેનો અમૃતનાદ ઉપનિષદનો આગ્રહ પણ કેવો અદભુત છે.मनः सङ्कल्पकं ध्यात्वा संक्षिप्यात्मनि बुद्धिमान् । धारयित्वा तथाऽऽत्मानं धारणा परिकीर्तिता ॥ બુદ્ધિમાન મનુષ્ય મનને સંકલ્પિત કરી આત્મામાં લય કરી દે પછી એ આત્મારૂપી સદબુદ્ધિને પણ પરમાત્મ સત્તાના ધ્યાનમાં સ્થિર કરી દે. આ રીતની 'ધારણા;ની સ્થિતિ કહે છે..’  'તર્ક' સંગત વિચાર કરી ,ભૌતિક  પદાર્થોને  તુચ્છ  માની ને મન સ્થિર કરે તેને 'સમાધિ' કહે છે.समं मन्येत यं लब्ध्वा स समाधिः प्रकीर्तितः ॥

           તમામ વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવા માટે ચોક્કસ નીતિ નિયમોનો હંમેશ આગ્રહ  ઉપનિષદ રાખે જ છે.તો અને તો જ ઉત્તમ પરિણામ મળે .યોગ ,પ્રાણાયામનો પ્રારંભ કરવા પહેલાની પૂર્વશરતો વિષે અમૃતનાદ ઉપનિષદ સ્પષ્ટ છે. શરૂઆત સ્થળથી થાય.ભૂમિને સ્વચ્છ ,સમતળ અને સર્વદોષથી વિમુક્ત કરીને પછી જ પ્રારંભ કરવો. भूमिभागे समे रम्ये सर्वदोषविवर्जिते । પદ્માસન,સ્વસ્તિકાસન કે ભદ્રાસનમાં ઉત્તરાભિમુખ બેસીને પ્રાણાયામ કરવાનું સૂચન છે.पद्मकं स्वस्तिकं वापि भद्रासनमथापि वा ।बद्ध्वा योगासनं सम्यगुत्तराभिमुखः स्थितः ॥

            અને શરૂઆત કરવાની સૂચનામાં પણ પદ્ધતિની ઝીણામાં ઝીણી બાબત મંત્રમાં કહેવામાં આવી છે    નાસિકાના જમણા છિદ્રને એક આંગળીથી બંધ કરી બીજાન ખુલ્લા છિદ્રથી વાયુ ખેંચી ,પછી બંનેય નાસિકા બંધ કરીને એ પ્રાણવાયુને ધારણ કરો.અને એ સમયે તેજ સ્વરૂપ શબ્દ ( ૐ કાર ) નું ચિંતન કરો..नासिकापुटमङ्गुल्या पिधायैकेन मारुतम् ।आकृष्य धारयेदग्निं शब्दमेवाभिचिन्तयेत् ॥ અને બહુવાર તેનું ઉચ્ચારણ કરતાં કરતાં રેચક ( વાયુ ધીરે ધીરે બહાર કાઢીને ) કરતી વખતે ચિત્તના મેલ ( વિકાર ) દૂર કરવા.  कुर्यादात्ममलच्युतिम् ॥ કરેલા નિયમિત પ્રાણાયામના તુરંત અને ઉત્તમ ફળ માટે કેટલીક આવશ્યક વાત કહી છે.स्थिरस्थायी विनिष्कम्पः સાધક સ્થિરતાપૂર્વક અને નિષ્કમ્પ ભાવથી બેસીને અભ્યાસ, પહેલેથી સુનિશ્ચિત્ત યોજના અનુસાર કરે  તો તાડના વૃક્ષની જેમ થોડા જ સમયમાં ફળ મળે છે. . तालमात्राविनिष्कम्पो धारणायोजनं तथा ।

         શ્રેષ્ઠત્તમ યોગાભ્યાસ પછીની ગતિ માટે અમૃતનાદ ઉપનિષદ આગળ કહે છે કે વાયુના પ્રવેશનો માર્ગ હૃદય છે,એ દ્વારા જે પ્રાણ સુષુમ્ણાના માર્ગમાં પ્રવેશે છે.એનાથી ઉપર ઉર્ધ્વગમન કરવાથી સહુથી ઉપર મોક્ષનું દ્વાર, બ્રહ્મરંધ્ર છે.યોગીઓ તેને સૂર્યમંડળ રૂપમાં ઓળખે છે.हृद्द्वारं वायुद्वारं च मूर्धद्वारमतः परम् । मोक्षद्वारं बिलं चैव सुषिरं मण्डलं विदुः ॥

         ' કઠોર તપસ્યા તો હોવી જ જોઈએ.ભય ક્રોધ,આળસ,વધારે ઊંઘવું,વધારે જાગવું,વધારે ભોજન કરવું,અથવા તો બિલકુલ નિરાહાર રહેવું  વગેરે દુર્ગુણો યોગી હંમેશ છોડી દે છે ' એમ પણ એક મંત્રમાં ભાર મૂકે છે અને જો આ રીતે નિયમપૂર્વક જે કોઈ સાધક ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ કરતો, નિયમિત અભ્યાસ કરે  તો એને ત્રણ માસમાં જ જ્ઞાન પ્રાપ્તિ થઇ જાય તેમાં સંશય નથી એવું વચન અમૃતનાદ ઉપનિષદ આપે છે.अनेन विधिना सम्यङ्नित्यमभ्यसतः क्रमात् । स्वयमुत्पद्यते ज्ञानं त्रिभिर्मासैर्न संशयः ॥ અને ચાર માસમાં દેવદર્શન ,પાંચ માસમાં દેવગણ સમાન સામર્થ્યવાન ,છ માસમાં પોતાની ઇચ્છાનુસાર નિઃસંદેહ કૈવલ્ય ( મોક્ષ ) ને મેળવવા સમર્થ બની જાય છે.

चतुर्भिः पश्यते देवान्पञ्चभिस्तुल्यविक्रमः । इच्छयाप्नोति कैवल्यं षष्ठे मासि न संशयः ॥ આ તાકાત કેવળને કેવળ ભારતીય સંસ્કૃતિ અને શાસ્ત્ર સિવાય કોની પાસે હોઈ શકે ?

          એ જ રીતે આગળના મંત્રોમાં ધારણાની પ્રક્રિયા આપીને અમૃતનાદ ઉપનિષદ કહે છે,' આરીતે પ્રણવની ધારણા દ્વારા પંચભૂતો પર પૂર્ણ અધિકાર પ્રાપ્ત કરે છે. વેદકાળના ગણિતની મજા તો જુઓ.પ્રાણવાયુના આશ્રયરૂપ શ્વાસ સાડી ત્રીસ આંગળ લાંબો છે  બાહ્ય પ્રાણમાં એક લાખ તેર હજાર છસો એંસી નિઃશ્વાસનું આવાગમન એક દિવસ અને રાત્રિમાં થાય છે. अशीतिश्च शतं चैव सहस्राणि त्रयोदश । लक्षश्चैकोननिःश्वास अहोरात्रप्रमाणतः ॥ અને તે શરીરના ક્યાં અંગમાં,ક્યાં રંગકે સ્થિતિમાં રહે તે પણ અહીં બતાવાયું છે.જેમકે લાલ રંગમાં મણિ સમાન रक्तवर्नो मणिप्रख्यः અને નાભિમાં તો ગાયના દૂધ જેવો શુભ્ર કાંતિયુક્ત છે. समानस्तु द्वयोर्मध्ये गोक्षीरधवलप्रभः ।

       સાચા યોગીની ઉચ્ચત્તમ સ્થિતિથી અમૃતનાદ ઉપનિષદ પોતાની વિચારધારાનું સમાપન કરે છે .यस्येदं मण्डलं भित्वा मारुतो याति मूर्धनि । यत्र तत्र म्रियेद्वापि न स भूयोऽबिजायते । न स भूयोऽभिजायत इत्युपनिषत् ॥ જે શ્રેષ્ઠ યોગી કે સાધક નો પ્રાણ આ મંડળનું વેધન કરીને મસ્તકમાં પ્રવેશી જાય છે ,તે પોતાના શરીરનો ગમે ત્યાઁ ત્યાગ કરી શકે છે અને જન્મ મરણના ચક્રમાંથી મુક્ત થઇ જાય છે.આ ઉપનિષદનું રહસ્ય છે.