ઉપનિષદોમાં શિક્ષણ વિભાવના ---લેખાંક -24- પ્રખર પ્રજ્ઞાવાન- મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્કય

 

                                                             ઉપનિષદોમાં શિક્ષણ વિભાવના

                                                         પ્રખર પ્રજ્ઞાવાન- મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્કય

         દરેક ઉપનિષદ તીવ્ર જિજ્ઞાસુ શિષ્યોથી ભરેલાં છે.બ્રહ્મને જાણવા-પામવા માટેની તેઓની તીવ્રત્તમ ઈચ્છા  પણ દરેક ઉપનિષદોમાં દેખાય છે. એ જ તો શિક્ષણની પ્રથમ -પ્રાથમિક વિભાવના છે.જ્યાં ડોકિયું કરીએ ત્યાં જ્ઞાન પિપાસા જ દેખાય એમાંય ક્યારેક તો એ માટેની તંદુરસ્ત સ્પર્ધા તો ટોચની બની જાય. ગૌરવની વાત એ છે કે પ્રાચીન ભારતના અનેક રાજાઓ પણ આવી જ્ઞાનની ચર્ચાસભાઓ યોજતા.-વિદ્વાનો અને જિજ્ઞાસુઓને એકઠા કરતા. જેમાં જ્ઞાનમાં એક એકથી ચડિયાતા પરસ્પર પ્રશ્નોની ઝડી વરસાવતા અને સમાધાન મેળવતા..ઉપનિષદોમાં આવા અનેક અદભુત સંવાદો જોવા મળે છે.

         મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્કય એટલે ટોચના જ્ઞાની.શાસ્ત્રોમાં તો તેમને યોગીશ્વર યાજ્ઞવલ્કય તરીકે નવાજવામાં આવ્યા છે. બૃહદારણ્યક ઉપનિષદમાં બીજા અને ત્રીજા અધ્યાયમાં મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્કયની વિદ્વતા પૂર્ણ ચર્ચા ઉત્કૃષ્ટ છે.

          વિદેહરાજ જનકએ એક બહુ દક્ષિણાવાળા યજ્ઞનું આયોજન કર્યું.અનેક વિદ્વાનો એકઠા થયા.રાજાને એ જાણવાની ઈચ્છા થઈ કે 'આ વિદ્વાનોમાં સર્વ શ્રેષ્ઠ કોણ છે ?'   जनकस्य वैदेहस्य विजिज्ञासा बभूव कः स्विदेषां ब्राह्मणानामनूचानतम इति । એ માટે પોતાની ગૌશાળાની એક હજાર ગાયો સોનાના શીંગડે મઢીને તૈયાર રાખી.અને વિદ્વાનોને સંબોધીને કહ્યું ,तान्होवाच ब्राह्मणा भगवन्तो यो वो ब्रह्मिष्ठः स एता गा उदजतामिति ।  ‘ આપ સહુમાંથી જે સૌથી વધારે  બ્રહ્મનિષ્ઠ હોય તે આ ગાયો લઇ જાય.' યાજ્ઞવલ્કયજીએ તરત જ પોતાના શિષ્ય સોમશ્રવાને ગાયો હાંકી જવા કહ્યું .અન્ય વિદ્વાન બ્રાહ્મણો ક્રોધે ભરાયા ' કોઈ પોતાને જાતે સર્વશ્રેષ્ઠ કેમ માની લે ?' રાજાના હોતા અશ્વલએ યાજ્ઞવલ્કયજીને પ્રશ્ન કર્યો ,' આપ બ્રહ્મનિષ્ઠ છો?' તેમણે આદર સાથે સહુને પ્રણામ કરીને   જણાવ્યું ,'અમારે તો માત્ર ગાયોની ઈચ્છા છે.'

         પણ અશ્વલએ તો દૃઢપણે ,નિયમાનુસાર ઋષિને કઠિન પ્રશ્ન કર્યો. याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदꣳ सर्वं मृत्युनाऽऽप्तꣳ, सर्वं मृत्युनाऽभिपन्नं केन यजमानो मृत्योराप्तिमतिमुच्यत इति । ‘સમસ્ત વિશ્વ જયારે મૃત્યુથી  સંવ્યાપ્ત અને આધીન છે ત્યારે યજમાન તેના બંધનનું અતિક્રમણ કેવી રીતે કરી શકે ?' ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વગર યાજ્ઞવલ્કયજીએ ઉત્તર વાળ્યો, होत्रर्त्विजाऽइना वाचा वाग्वै यज्ञस्य होता । तद्येयं वाक् सोऽयमग्निः

स होता सा मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥ 'હોતા અને અગ્નિ ( વાંકશક્તિ અને અગ્નિ ) દ્વારા મૃત્યુને પાર કરી શકે.એ જ મુક્તિ છે.’ અશ્વલએ તો ઉપસ્થિત વિદ્વાનોના સંતોષ ખાતર યાજ્ઞવલ્કયજીને  ધડાધડ પ્રશ્નો પૂછવા માંડ્યા.' યજમાનની દિવસ રાત્રિમાંથી મુક્તિ કેમ ? શુક્લ અને કૃષ્ણ પક્ષમાંથી મુક્તિ કેમ ? આધાર વગરના અંતરિક્ષમાં સ્વર્ગારોહણ કેમ થાય ? ' વગેરે મહર્ષિ એ તમામના ઉત્તર સ્વસ્થતાથી અને વિસ્તૃત રીતે આપ્યા यज्ञस्याध्वर्युस्तद्यदिदं चक्षुः सोऽसावादित्यः सोऽध्वर्युः सा मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥ 'નેત્ર અને સૂર્યના માધ્યમથી દિવસ રાત્રિમાંથી, तद्योऽयं प्राणः स वायुः स उद्गाता सा मुक्तिःसाऽतिमुक्तिः ॥ વાયુ  અને પ્રાણથી શુક્લ-કૃષ્ણ પક્ષમાંથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય. ઋત્વિજ, तद्यदिदं मनः सोऽसौ चन्द्रः स ब्रह्मा सा मुक्तिः सातिमुक्तिरित्यतिमोक्षा अथ सम्पदः ॥ ‘ બ્રહ્મા અને ચંદ્રમાના માધ્યમથી સ્વર્ગારોહણ કરીશકે.' યજ્ઞ વિષયક અનેક પ્રશ્નોના ઉત્તર પણ આપી અશ્વલને સંતોષ કરાવ્યો.

         આ તો પરમજ્ઞાની રાજા જનકજીની સભા હતી. ત્યારબાદ અન્ય ઋષિગણ જારત્કારવ,ભુજ્યુ લાહયાયની ,ચક્રપુત્ર ઉપસ્ત, કૌશીતકય કોહલ,વાચક્રવી ગાર્ગી ,આરુણિ ઉદ્દાલક વગેરે એ યાજ્ઞવલ્કયજીને ધારદાર પ્રશ્નોની ઝડી વરસાવી.મહર્ષિએ તમામને ખુબ વિસ્તૃત અને ગળે ઉતરે તેવી ઉત્તમ છણાવટ કરીને, ઉત્તર આપ્યા. સહુ મૌન થઇ ગયા.ત્યારબાદ અંતિમ દાવ તરીકે વાચકનવી ગાર્ગીએ કહ્યું, अथ ह वाचक्नव्युवाच ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ प्रश्नौ प्रक्ष्यामि तौ चेन्मे वक्ष्यति न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद्ब्रह्मोद्यं जेतेति । पृच्छ गार्गीति ‘હે પૂજ્ય બ્રાહ્મણો ,હવે હું એમને બે પ્રશ્નો પૂછું છું .જો તેઓ બંનેના ઉચિત ઉત્તર આપી શકશે તો એ સુનિશ્ચિત થઇ જશે. તેઓ અજેય છે.' બ્રાહ્મણોએ સૂચક સંમતિ આપી.

         ગાર્ગીએ પૂછ્યું  सा होवाच यदूर्ध्वं याज्ञवल्क्य दिवो यदवाक्पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षते कस्मिꣳस्तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ' જે દ્યુલોકથી નીચે અને પૃથ્વીલોકથી ઉપર છે તથા દ્યો અને પૃથ્વીની વચ્ચે રહેલ છે. જે સ્વતઃ દ્યુ અને પૃથ્વીલોક છે તથા જે સ્વયં ભૂત ,ભવિષ્ય અને વર્તમાન છે ,એ શામાં ઓતપ્રોત છે ?' યાજ્ઞવલ્કયજીએ ત્વરિત ઉત્તર પાઠવ્યો स होवाच यदूर्ध्वं गार्गि दिवो यदवाक्पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षत आकाशे तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ' હે ગાર્ગી, જે દ્યુલોકથી નીચે અને પૃથ્વીલોકથી ઉપર છે તથા દ્યો અને પૃથ્વીની વચ્ચે રહેલ છે. જે સ્વતઃ દ્યુ અને પૃથ્વીલોક છે તથા જે સ્વયં ભૂત ,ભવિષ્ય અને વર્તમાન છે ,એ આકાશમાં ઓતપ્રોત છે.'

          સંતોષપ્રદ ગાર્ગીએ મહર્ષિને પ્રણામ કરીને બીજા પ્રશ્ન માટે અનુમતિ માંગી અને પહેલા પ્રશ્નના સંદર્ભમાં જ બીજો પ્રશ્ન પૂછ્યો., कस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्च प्रोतश्चेति ॥ ' જો એ બધાં આકાશમાં ઓતપ્રોત હોય તો પછી આકાશ શામાં ઓતપ્રોત છે? ' પૂર્ણ જ્ઞાની એવા મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્કય ઉત્તર માટે તત્પર જ હતા.ખુબ વિસ્તૃત ઉત્તર પાઠવ્યો. स होवाचैतद्वै तदक्षरऽ गार्गि ब्राह्मणा अभिवदन्त्यस्थूलमनण्वह्रस्वमदीर्घमलोहितमस्नेहमच्छायमतमो-

ऽवाय्वनाकाशमसङ्गं अचक्षुष्कमश्रोत्रमवाग् अमनोऽतेजस्कमप्राणममुखममात्रं अनन्तरमबाह्यं न तदश्नाति

किं चन न तदश्नाति कश्चन ॥. 'હે ગાર્ગી, એ તત્ત્વને  બ્રહ્મવેત્તા 'અક્ષર ' એમ કહે છે.એ ન તો સ્થૂળ છે ન સૂક્ષ્મ, ન નાનો કે લાંબો ,નથી લાલ,સ્નેહિલ ,છાયા ,અંધકાર ,વાયુ ,આકાશ.જે સંગ અને રસહીન છે.તેને નથી નેત્ર,કાન ,વાક .મન મુખ,પ્રાણ માપ વગેરે પણ નથી. ન કોઈ એને ભક્ષણ કરી શકે ન એ કોઈનું ભક્ષણ કરી શકે.'         

         યાજ્ઞવલ્કયજીએ આ અક્ષર બ્રહ્મનું સમય અને પ્રકૃત્તિ સાથેનું અનુસંધાન एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि

निमेषा मुहूर्ता अहोरात्राण्यर्धमासा मासा ऋतवः संवत्सरा इति विधृतास्तिष्ठन्त्येतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि प्राच्योऽन्या  नद्यः स्यन्दन्ते श्वेतेभ्यः पर्वतेभ्यः प्रतीच्योऽन्या यां यां च दिशमन्वेतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ददतो मनुष्याः ગાર્ગીને સમજાવ્યું  'અક્ષર 'અનુશાસનનું મૂલ્ય પ્રદર્શિત કરે છે. અને એને ન અનુસરનારા વિષે પણ एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्माल्लोकात्प्रैति स कृपणोऽथ य ધ્યાન દોરી .તારણ બતાવે છે .’ હે ગાર્ગી આ અક્ષર જ બ્રહ્મમાં જ એ આકાશતત્ત્વ ઓતપ્રોત છે.’ खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओतश्च प्रोतश्चेति ॥ વિદુષી ગાર્ગીની કસોટી માંથી યાજ્ઞવલ્કય પાર ઉતર્યા એમ તો ન કહેવાય પણ એ નિમિત્તથી બધા વિદ્વાનોને તેમના વિશેષ જ્ઞાનનો પરિપાક મળ્યો.આખરે ગાર્ગીએ સ્વીકાર્યું ,' હે વિદ્વાનો ,આ વાર્તાલાપને સમજજો ' भगवन्तस्तदेव बहु मन्येध्वं આટલું કહી મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્કયજીને નમન કરીને સ્વીકાર કર્યો કેबहु मन्येध्वं यदस्मान्नमस्कारेण

मुच्येध्वं न वै जातु युष्माकमिमं कश्चिद्ब्रह्मोद्यं जेतेति ततो ह वाचक्नव्युपरराम ॥ ' આપણામાંથી કોઈપણ બ્રહ્મજ્ઞાની માટે એમને જીતવા સંભવ નથી ' આટલું બોલી તે મૌન થઇ ગયાં .

        પછી પણ વિદગ્ધ શાકલ્યથી ન રહેવાયું. તેમણે દેવગણ ,વસુ વગેરે વિષે અનેક પ્રશ્નો પૂછ્યા.મહર્ષિએ ધૈર્ય રાખીને તેમને પણ જ્ઞાનવર્ધીત કર્યા. યાજ્ઞવલ્કયજીએ વિદ્વાનોને એક વળતો પ્રશ્ન કર્યો,' વૃક્ષ અને માનવમાં લગભગ સમાન આવિર્ભાવ છે यत्समूलमावृहेयुर्वृक्षं न पुनराभवेत् । मर्त्यः स्विन्मृत्युना वृक्णः कस्मान्मूलात्प्ररोहति ॥ છતાં વૃક્ષને ઉપરથી કાપીએ ફરી ઉગે  પણ  માનવમાં એવું કેમ નથી થતું ?' ઉપસ્થિત કોઈ વિદ્વાન તેનો પ્રત્યુત્તર આપી ન શક્યા .યાજ્ઞવલ્કયજીએ શ્રુતિનો સંદર્ભ ટાંકીને કહ્યું जात एव न जायते को न्वेनं जनयेत्पुनः विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणं तिष्ठमानस्य तद्विद इति ॥. ' બ્રહ્મ વિજ્ઞાનમય અને આનંદરૂપ છે. બ્રહ્મનિષ્ઠ પુરુષોનો આશ્રય પણ એ બ્રહ્મ જ છે’

           મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્કયજીના અનેક સંવાદોમાંથી એક ઉત્કૃષ્ટ સંવાદ ઉડીને આંખે વળગે તેવો છે.એ સંવાદ એટલે યાજ્ઞવલ્કય -મૈત્રેયી સંવાદ.ભારતીય સંસ્કૃતિની ચાર વર્ણાશ્રમ-બ્રહ્મચર્યાશ્રમ ,ગૃહસ્થાશ્રમ ,વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સન્યાસાશ્રમની વ્યવસ્થા અદભુત છે.મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્કય, ગૃહસ્થાશ્રમ પૂર્ણ કરી વાનપ્રસ્થાશ્રમની તૈયારીમાં સંપત્તિ વિતરણનો વિચાર કરે છે ત્યારે તેમના પરમ વિદુષી પત્ની મૈત્રેયી એમને જ તર્ક સંગત પ્રશ્ન કરે છે .  सर्वा पृथिवी वित्तेन पूर्णा स्यात् स्यां न्वहं तेनामृताऽऽहो ' હે ભગવન ,શું ધન ધાન્યથી ભરપૂર આ સંપૂર્ણ ધરતીની હું માલિકણ થઇ જાઉં તો શું હું અમરપદ મેળવી શકીશ? ' શબ્દોમાં સરળ લાગતા તેમના પ્રશ્નની ઉંચાઈ તો જુઓ.બે ચાર શબ્દોમાં ભૌતિકતાની નશ્વરતા બતાવી દીધી છે ! સ્પષ્ટ વક્તા યાજ્ઞવલ્કયજી ઉત્તર પાઠવે છે, ’ જી ના, અન્ય સંપન્ન લોકો જેવું જીવન મળશે પણ यथैवोपकरणवतां जीवितं तथैव ते जीवितꣳ स्यादमृतत्वस्य तु नाऽऽशाऽस्ति वित्तेनेति ॥ ધન દ્વારા અમૃતત્વની આશા ન કરવી જોઈએ.'

          ઉપનિષદ વિચારની મજા અહીં છે.નિસ્વાર્થ અને વન્યજીવન વ્યતીત કરતા ઋષિગણના સંપત્તિ વિતરણ અને મૈત્રેયીનો અમરપદ પ્રાપ્તિનો પ્રશ્ન,તો સમગ્ર માનવજાત માટે જીવનલક્ષી વાસ્તવિકતા બતાવીને ઉચ્ચ વિચારો મુકવા માટેનું માધ્યમ માત્ર જ છે. મનુષ્ય જન્મ માટેના ઉચ્ચ દૃષ્ટિકોણ બતાવવા માટે જ  આ સંવાદ પ્રયોજવામાં આવ્યા હોય એમ ખબર પડે .

           આગળના મંત્રમાં મૈત્રેયી સ્પષ્ટપણે પોતાનો મત મૂકે છે.' જો એમ જ હોય તો એને ગ્રહણ કરીને હું શું કરીશ ? सा होवाच मैत्रेयी येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कुर्याम् । यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्रूहीति ॥ ‘હે ભગવન ,જો આપ  અમૃતત્વ પ્રાપ્ત કરવાનો કોઈ ઉપાય જાણતા હો તો મને જણાવવાનો અનુગ્રહ કરો'  સુપાત્ર એવાં મૈત્રેયીને યાજ્ઞવલ્કય સહર્ષ જણાવે છે.  भवत्येतद् व्याख्यास्यामि ते व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्वेति ॥ ' ખુશીથી હું તમને અમૃતત્વ પ્રાપ્ત કરવાનો ઉપદેશ પ્રદાન કરું છું.તેનું નિદિધ્યાસન ( એનું  પાલન ) કરજો.'

         યાજ્ઞવલ્કયજી સમજાવે છે, ' સામાન્ય રીતે કોઈપણ આકાંક્ષાપૂર્તિનું પ્રયોજન કેવળ પોતા માટે જ હોય છે ,નહી કે સાધન માટે’  न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्त्यात्मनस्तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति ।.’પતિ ,પત્ની ,ધન,જ્ઞાન,શક્તિ,પ્રાણી વગેરેના પ્રયોજન પોતાના હિત માટે જ હોય છે. માટે હે મૈત્રેયી ,આ આત્મા જ દર્શન કરવા યોગ્ય ,શ્રવણ કરવા યોગ્ય મનન કરવા યોગ્ય અને નિદિધ્યાસન કરવા યોગ્ય છે.’ न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैत्रेय्यात्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञात इदꣳ सर्वं विदितम् । ‘આ આત્માનું દર્શન, શ્રવણ, મનન ,અને જ્ઞાનથી પણ બધાનું જ્ઞાન થઇ જાય છે. ' કોઈ પણ સાધન કે સાધ્યના આત્માના જોડાણ સિવાય કશું જ નથી.’

            स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद् ग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ ' જે રીતે વાગી રહેલ દુદુમ્ભીની બહાર નીકળતા શબ્દોને ગ્રહણ કરવા કોઈ સમર્થ નથી.એને દુદુંભિ કે વાદક જ ગ્રહણ કરી શકે તવી રીતે આત્મા અથવા સંચાલક દ્વારા જ આત્માને ગ્રહણ કરી શકાય છે.'

          આગળ એક સચોટ ઉદાહરણ વડે સૃષ્ટિ સંચાલકની મહત્તા દર્શાવે છે. ' જે રીતે ભીના ઇંધણથી ઉત્પન્ન અગ્નિ માંથી ધુમાડો નીકળે એવી રીતે  स यथाऽऽर्द्रैधाग्नेरभ्याहितस्य पृथग्धूमा विनिश्चरन्त्येवं वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदःसामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः

सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानानि इष्टꣳ हुतमाशितं पायितमयं  च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतान्यस्यैवैतानि सर्वाणि निःश्वसितानि ॥  सामवेदसथर्वाङ्गिरससितिहासस्पुराणं विद्यासुपनिषदस्श्लोकास्सूत्राणि अनुव्याख्यानानि व्याख्याननि दत्तं   ' હે મૈત્રેયી,ઋગ્વેદ ,યજુર્વેદ ,સામવેદ ,અથર્વવેદ ,ઇતિહાસ, પુરાણ ,ઉપનિષદ ,સૂત્ર,શ્લોક,વ્યાખ્યાન,ઇષ્ટ( યજ્ઞ),હત,આશિત ,પાચિત,આલોક,પરલોક અને સમસ્ત પ્રાણીએ મહાન સત્તાનો નિઃશ્વાસ જ છે.'

         જ્ઞાન-વેદની મહત્તા સમજાવવા માટે મહર્ષિ કહે છે,' જળનું આશ્રય સ્થાન સમુદ્ર છે, સ્પર્શોનું ચામડીનું, ગંધોનું નાસિક,રસોનું જીભ,શબ્દોનું શ્રોત્ર ,સંકલ્પોનું મન વગેરે આશ્રયસ્થાનો છે ‘,सर्वेषां वेदानां वागेकायनम् ॥ ‘તેવી રીતે જ્ઞાન -વેદોની આશ્રય સ્થાન વાંકશક્તિ-વાણી છે.' ફરી યાજ્ઞવલ્કયજીએ સચોટ ઉદાહરણ આપીને પ્રતિપાદન કર્યું. स यथा सैन्धवघनोऽनन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नो रसघन एवै वं वा अरेऽयमात्मानन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नः प्रज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनयष्यतिति प्रज्ञानघनसेव एतेभ्यस्भूतेभ्यस्समुत्थाय तानि एव अनुविनयति न प्रेत्य  सञ्ज्ञाऽस्तीत्यरे ब्रवीमीति होवाच याज्ञवल्क्यः ॥  ‘જે રીતે લવણની ગાંગડી બહાર અને અંદરથી રહિત છે. સંપૂર્ણરૂપે રસધનજ છે ,એવી રીતે હે મૈત્રેયી, આ આત્મા બહાર અને અંદર ( બાહ્યાભ્યન્તર ) ભેદોથી શૂન્ય પ્રજ્ઞાન ઘનજ છે.આ વિજ્ઞાનઘન આત્મા સમસ્ત ભૂતોથી ઊંચે ઉઠીને એમાં જ વિલીન  થઇ જાય છે.'

      મૈત્રેયીએ આ તથ્ય માટે પોતાની અસંજસતા વ્યક્ત કરી કે તરત જ યાજ્ઞવલ્કયજીએ ઉત્તર વાળ્યો  ब्रवीम्यविनाशी वा  अरेऽयमात्माऽनुच्छित्तिधर्मा ॥. ' આ આત્મા નિશ્ચિત્તરૂપે અમર્ત્ય ( અવિનાશી ) છે.અને ઉચ્છેદ નથી.' ઉપસંહાર કરતાં મહર્ષિ જણાવે છે.  सर्वं विजानाति तं केन विजानीयात् स एष नेति नेत्याऽत्मागृह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि शीर्यते ऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यति । विज्ञातारमरे केन विजानीयादित्युक्तानुशासनासि मैत्रेय्येतावदरे खल्वमृतत्वमितिहोक्त्वा याज्ञवल्क्यो विजहार ॥ ' જેના દ્વારા બધાને જાણી શકાય છે એને કોના દ્વારા જાણે ?  એ આત્મા અગ્રાહ્ય છે. જેના વિષયમાં 'નેતિ નેતિ' એમ કહેવામાં આવેલું છે.એનો ક્યારે નાશ થતો નથી.એ કોઈથી આશક્ત થતો નથી.એ ક્યારેય બંધાતો નથી.હે મૈત્રેયી ,અમૃતત્વ મેળવવા માટે આટલું જ્ઞાન ઘણું છે.' - એમ કહીને યાજ્ઞવલ્કયજી પરીવ્રજ્યા માટે ચાલ્યા ગયા.

           મહર્ષિની મહાનતાની ટોચ ,આકાશે આંબે તો ય ઓછી પડે..વેદ ઉપનિષદોં ,તેમના જ્ઞાન સંવાદોના કુબેર ભંડાર છે. યાજ્ઞવલ્કયજી વિષે ગમે તેટલું વર્ણવીએ ,ઓછું જ પડે.એકાદ મોજાંની છાલકે જ સાગરસ્નાનનો સંતોષ માન્યે છૂટકો.