નવી શિક્ષણ નીતિ --અભ્યાસક્રમ સંરચના -- દિનેશ લ.માંકડ {9427960979 }

         નવી શિક્ષણ નીતિ --અભ્યાસક્રમ સંરચના       -- દિનેશ લ.માંકડ  {9427960979 }

         દેશ આઝાદ થયા  પછી અનેક શિક્ષણ વિદ્દો એ અલગ અલગ સમયે શિક્ષણ નીતિઓ     બનાવવા માં પોતાનું યોગદાન આપ્યું છે.  એમાંની મોટાભાગની નીતિઓ નો અમલ થવાની પ્રક્રિયા અને પ્રયત્ન થયા છે. આમ છતાં એક વાત સ્વીકારવી જ પડે કે વધતા જતા જ્ઞાન વિસ્ફોટ અને ટેક્નોલોજી ના પરિપેક્ષમાં એક તરફ દેશની આગવી સંસ્કૃતિ -અસ્મિતા સાચવવી અને બીજી તરફ નવી પેઢીને  વિશ્વ ફલક પર સ્પર્ધામાં ટકી રહેવા  અને સ્વયં કૌશલ્ય ને વિકસાવવાની તક આપવી એ એક પડકાર છે. નવી શિક્ષણ નીતિ ૨૦૧૯ નો મુસદ્દો     આ દિશા માં લઇ જતો હોય તેમ દેખાય છે.

        નવી શિક્ષણ નીતિ ના મુસદ્દાનો દૃષ્ટિકોણ { વિઝન } જ સૂચવે છે  "રાષ્ટ્રીય  શિક્ષણ નીતિ ૨૦૧૯  કલ્પના કરે છે,  એક ભારત કેન્દ્રીય શિક્ષણ વ્યવસ્થા  જે પ્રત્યક્ષ રીતે આપણા દેશ ને ઉચ્ચ કક્ષાનું  શિક્ષણ આપીને કાયમી ધોરણે એક ન્યાયસંગત  અને ગતિશીલ જ્ઞાન સમાજ માં પરિવર્તિત કરે."- મતલબ કે  ભારત કેન્દ્રીય શિક્ષણ  વ્યવસ્થાની ગમ સાથે અભ્યાસક્રમ સંરચનાને પ્રસ્તુત કરવા માં આવી છે .

         નવી શિક્ષણ નીતિ અભ્યાસક્રમ સંરચનાની વાત ના પ્રારંભમાં જ જણાવે છે કે   “અભ્યાસક્રમ અને અધ્યાપન માંથી ગોખણિયા પણું ઘટાડવા માટે અને તેને બદલે  સાફલ્યવાદી વિકાસ અને ક્રાંતિકારી  વિચારસરણી ,રચનાત્મકતા,વૈજ્ઞાનિક અભિગમ સંચાર સહયોગ બહુભાષીવાદ ,નીતિશાસ્ત્ર ,સામાજિક જવાબદારીનું શિક્ષણ અને ડિજિટલ સાક્ષરતા જેવા ૨૧ મી સદીના કૌશલ્યો ને પ્રોત્સાહિત કરવા રૂપાંતરિત કરવા આવે છે.”

          અભ્યાસક્રમ એ શિક્ષણ નું પાયાનું અંગ છે .એમાંય અભ્યાસક્રમ ની સંરચના માટે ની સ્પષ્ટ નીતિ ખુબ જ અગત્ય ની છે.નવી શિક્ષણ નીતિ એ  અભ્યાસક્રમ સંરચના ની મૂળભૂત સંકલ્પના માં ન નવો દૃષ્ટિકોણ લાવી દીધો છે.ખાસ કરીને વર્તમાન સમય માં  બાળકોની વધતી જતી તર્કશક્તિ અને ગ્રહણશક્તિ  ને ધ્યાન માં લઈને બિલકુલ નૂતન અભિ                 

          ખાસ નોંધવા જેવી  વાત એ છે કે પ્રથમ જ વખત ,અહીં ત્રણ વર્ષ થી વય ના બાળક  થી માંડી ને  રાષ્ટ્રીય નીતિના અભ્યાસક્રમ  માં વિચારાયો છે.અને એમાંય ૩ થી ૮ વર્ષ ના વય જૂથને સંકલિત રાખીને પ્રારંભિક શિક્ષણ ના મજબૂત પાયાની રચના કરી છે .

*શાળા શિક્ષણ ના અભ્યાસક્રમ માળખાને ૫+૩+૩+૪  વર્ષમાં મુકવાની હિમાયત થઇ છે.

*સ્થાપનાત્મક તબક્કો {૩ થી ૮  વર્ષ  વય જૂથ }-ઝડપી મગજ વિકાસ,રમત અને સક્રિય શોધ પર આધારિત શિક્ષણ .

*પ્રારંભિક તબક્કો { ૮ થી ૧૧ વર્ષ  વય જૂથ }  -રમત અને શોધ પર નિર્માણ .માળખાકીય અભ્યાસ ની શરૂઆત .

*મધ્ય તબક્કો  {૧૧ થી ૧૪ વર્ષ વય જૂથ }- વિષયોના મુદ્દા શીખવા નો પ્રારંભ.કિશોરાવસ્થા  શરૂઆત .

*માધ્યમિક તબક્કો  { ૧૪ થી ૧૮ વર્ષ વય જૂથ } આજીવિકા અને ઉચ્ચ શિક્ષણ માટેની તૈયારી.યુવાન,પુખ્તતા માં સંક્રમણ .

         અત્યાર સુધી છ વર્ષની વય થી પ્રાથમિક શિક્ષણ સરકારની જવાબદારીમાં આવતું હતું. સમયની માંગ  અને  વાલીની ઉત્સુકતા માં પ્લે ગ્રુપ,નર્સરી ,જુનિયર,સિનિયર કેજી  આવ્યાં.પણ સરકાર નો સીધો હસ્તક્ષેપ તેમાં સાવ અલ્પ રહ્યો.પરિણામે મનફાવે તેવા અભ્યાસક્રમ ,બિનતાલિમી શિક્ષકો આડેધડ ફી વડે  આ વય જૂથ વાલી ની ઘેલછા માં શિક્ષણ નું વ્યાપાર કેન્દ્ર બનતું ચાલ્યું.અલબત્ત સરકારે આંગણવાડી પ્રયોગ કર્યો છે ,પણ તેની અસરકારકતા મર્યાદિત વિસ્તારો સુધી જ રહે છે.

      શિક્ષણ નીતિ એ સ્થાપનાત્મક તબક્કા માં ૩ થી ૮ વર્ષ ના વય જૂથની પસંદગી કરી એટલે પહેલો ફાયદો એ કે ત્રણ વર્ષ ના બાળક થી જ  શિક્ષણ  સરકાર હસ્તક રહેશે.ઉપર વર્ણવેલી મર્યાદાઓ દૂર થશે .બીજો સૌથી મહત્વ નો ફાયદો એ કે બાલમંદિર અને પહેલા,બીજા ધોરણ વચ્ચે નું સળંગ સંકલન રહેશે ,જે અત્યારે નથી.જેને કારણે બાલમંદિર અને પ્રાથમિક શિક્ષણ વચ્ચે પડી જતી ખાઈ દૂર થશે.

          આ તબક્કા ના અભાસક્રમ માળખાને ઝડપી મગજ વિકાસ ,રમત અને સક્રિય શોધ  આધારિત શિક્ષણ ને પ્રાધાન્ય અપાયું છે.બૌદ્ધિકતા અને મૌલિકતા ના પાસાં ને વિશેષ મહત્ત્વ અપાયું છે.જે વર્તમાન સમય ની તાતી માંગ પણ છે .

          બીજા પ્રારંભિક તબક્કા માં અભ્યાસક્રમ માળખામાં રમત અને શોધ ના નિર્માણ ને ચાલુ જ રખાયું છે.કેમકે વય અને બુદ્ધિનો સંક્રમણ ગાળો છે .સાથે સાથે માળખાગત અભ્યાસ નો અહીંથી પ્રારંભ પણ થાય છે. અહીં  અભ્યાસ ની -શિક્ષણ ની પાયાની સંકલ્પનાઓ શરુ થાય છે.આ ગાળા માં મૌલિકતા,સર્જનમકતા ની સાથે  તર્કશક્તિ પણ ઉમેરાય છે.૮ વર્ષ થી ૧૧ વર્ષ નો આ ગાળોઆ ત્રણેય પરિબળો ના વિકાસ  માટે  ખુબ જરૂરી છે.

          મધ્ય તબક્કો એ હવે સ્વયં વિકાસ નો તબક્કો છે.સ્વતંત્ર વિચાર શક્તિ ની ખીલવણી અહીં થાય છે.વિષયોના મુદ્દાઓ નો વિસ્તૃત અભ્યાસ અહીં થી સ્થિર બને છે.વિચારશક્તિ ,ઉકેલશક્તિ અને સમજણ શક્તિ પોતાની ચરમ સીમા પર છે. આ તબક્કો  તેના પોતાના માં રહેલ શક્તિઓને પૂર્ણ કક્ષા એ લઇ જવા સક્ષમ છે.

        ચોથો માધ્યમિક નો તબક્કો ચાર વર્ષનો છે .વિષય મુદ્દા ના વિસ્તારથી અભ્યાસ બાદ અહીં તેની દિશા નક્કી થવાની છે.આજીવિકા ભણી જવા નો વિચાર કરવાનો છે. ઉચ્ચ શિક્ષણ ની પૂર્વ તૈયારી છે.આ સમય ગાળો વિષય અને શાખા પસંદગી માટે નો છે.રુચિ પ્રમાણે ઉચ્ચ શિક્ષણ નો નિર્ણય કરવાનો છે.અને એટલે જ ચાર વર્ષ અહીં આપ્યા છે.હવે યુવાન થવાની -પુખ્તતા સ્વીકારવાની અને જવબદારી પૂર્વક નિર્ણય કરવાનો ગાળો છે.

           અભ્યાસક્રમ ના સંદર્ભ માં ઉડીને આંખે વળગે એવી કેટલીક વાતો ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવી છે. 'આ નીતિ પ્રારંભિક ભાષા અને ગણિત ના સંદર્ભ માં અભ્યાસ  તીવ્ર કટોકટીને માન્ય રાખે  છે.અને તેને ઉચ્ચ અગ્રતા આપે છે. " સાથે સાથે તમામ ભારતીય ભાષાઓને વિવશેષ પ્રાધાન્ય આપવાની વાત ભાર પૂર્વક કરી છે ,છતાં.ધોરણ ૫ સુધી અને શક્ય હોય તો ધોરણ ૮ સુધી માતૃભાષા કે સ્થાનિક ભાષા માં શિક્ષણ નો વિચાર મુકેલો છે.નીતિ મુસદ્દો ઘડનારા માટે મૌલિકતા અને વિચારશક્તિ ની પૂર્ણ ખીલવણી આ તબક્કા જ વિશેષ હોય છે.. ભારત થી પરિચિત થાય વર્તમાન સમસ્યાઓ જાણે .વિશ્વ ફલક થી જ્ઞાત થાય .

         આ નીતિમાં મગજ વિકાસ અને શિક્ષણ ના સિદ્ધાંતો ના આધારે શાળા શિક્ષણ નો  અભ્યાસ ક્રમ માટે નો નૂતન અભિગમ દ્વારા શિક્ષણ શાસ્ત્રીય માળખું ૫+૩+૩+૪ આલેખન પર આધારિત છે.વિજ્ઞાન,કલા ,ભાષાઓ ,સમાજવિજ્ઞાન રમતો ,ગણિત ના તમામ વિષયો પર સમાન ભાર મુકવા માં આવશે .શાળા માં વ્યવસાયિક અને શૈક્ષણિક ધોરણોને એકીકરણ કરવાનો પ્રયાસ થશે.

         નવી શિક્ષણ નીતિના નવા શિક્ષણ દૃષ્ટિકોણ માં પ્રારંભિક શિક્ષણ થી માંડી ને ઉચ્ચ શિક્ષણ માં ઊંડાણ પૂર્વક ભાર.વ્યવસાયિક શિક્ષણ ના ફલકને વધારવાની વાત ,આવકારદાયક છે .  શિક્ષકોના વિસ્તુત જ્ઞાન અને ગુણવતા પર ખુબ ભાર મુકાયો છે .રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ સંશોધન સંસ્થા ની સ્થાપના અને બહુ ભાષા જ્ઞાન જેવા વિશેષ મુદ્દા પણ મુકાયા

         આ બધી વાત માંથી અલગ તરી આવતી વાત 'નીતિશાસ્ત્ર 'ના સમાવેશ છે. વર્તમાન સમય માં સંસ્કૃતિ ની સામે થતા હુમલા અને પરિવાર -સમાજમાં ઉભી થતી સમસ્યાઓ નું સમાધાન નીતિ સમજણ થી જ આવશે ,એવું કહેવાનું અહીં અભિપ્રેત છે.

એ હકીકત છે કે છેલા દસેક વર્ષમાં જ્ઞાન-માહિતી અને ટેક્નોલોજી  નો પ્રસાર એટલી તો ઝડપી ગતિ થી આગળ જાય છે કે આગલી મિનિટ ની વાત અત્યારે 'આઉટ ઓફ ડેઈટ ' ગણાય જાય !  ગણિત ,વિજ્ઞાન ના સંશોધન ની હરણફાળ  નહિ પણ અવકાશયાન ફાળ છે.ઇતિહાસ ના તથ્યો ના મૂલ્ય ,માપદંડ ખુબ બદલાયા છે .વિશ્વના  ભૌગોલિક અને રાજકીય નકશા માં અનેક પરિવર્તન આવી ગયા છે.અરે ,પ્રકૃતિએ પણ પોતાનું ચક્ર બદલવા માંડ્યું છે.ભાષાને તેની ભવ્યતા વધારવામાં ટેક્નોલોજીએ  અનેક ઘણો સાથ આપ્યો છે .આ બધું બદલાય ત્યારે યુગ બદલાયા જેવું છે .તો આવતીકાલે જે વિશ્વગુરુ બનવા જઈ રહ્યું છે તે ભારત વર્ષ ની રાષ્ટ્ર અને રાષ્ટ્ર ની આવતીકાલ નો  માર્ગ રથ તે શિક્ષણ નક્કી કરનાર શિક્ષણ નીતિ પણ બદલાય તે આવશ્યક છે.રાષ્ટ્રને અનુરૂપ નવી શિક્ષણ નીતિ  આવે તે પણ તેટલી જ આવશ્યકતા છે.

                ‘માનવજાતિ ના દરેક યુગ માં જ્ઞાન એ બધી પાછલી પેઢી  દ્વારા બનાવેલી વસ્તુનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.જેમાં વર્તમાન પેઢી તેનું ઉમેરે છે.” એવું કહીને ઉપસંહારિત કરતી નવી નીતિ થી આગોતરા વાકેફ થઇએ- આવકારવા સજ્જ  થઈએ .

દિનેશ લ.માંકડ 

નિવૃત્ત આચાર્ય ,

F /૪૦૨ ,ઇસ્કોન પ્લેટિનમ ,બોપલ ચાર રસ્તા પાસે ,

બોપલ,અમદાવાદ ૩૮૦૦૫૮

મોબાઈલ : ૯૪૨૭૯૬૦૯૭૯               

.